‘Is onze empathie coronaproof?’

Psychologe Elke Van Bogaert staat stil bij de impact van de coronamaatregelen op onze empathie. ‘Als we ervan uitgaan dat iedereen een ander niveau van empathie heeft, is het dus normaal dat de maatregelen voor de ene makkelijker te begrijpen zijn dan voor de ander.’

Coronamoeheid, het woord duikt vaak op. De coronamaatregelen vragen grote inspanningen van de bevolking. Mensen verliezen energie. Moeheid ontstaat wanneer de energiebalans doorslaat, wanneer je meer energie verliest dan je krijgt. Werken, problemen die op je pad komen, het huishouden, alles kost ons energie. In normale omstandigheden zijn er dan ontspanning, vrienden, hobby’s die ons weer energie geven. Maar door covid zijn de mogelijkheden hier beperkt. Er ontstaat dus een onevenwicht en bijgevolg moeheid. En als we moe zijn, worden we kortaf, onvriendelijk en kunnen we minder verdragen van elkaar. We worden onverdraagzaam net op een moment dat we de warmte heel hard nodig hebben. Er is onderzoek dat aantoont dat een lockdownsituatie ons minder empathisch maakt. Zo zien onderzoekers aan de Universiteit van Aarhus in Denemarken een verband tussen de mate van empathie en het naleven van de coronamaatregelen. Een beetje een vicieuze cirkel dus… Empathie helpt ons om de maatregelen beter na te leven, maar anderzijds zorgen de maatregelen ervoor dat ons vermogen tot empathie afneemt.

Mensen zijn moe en dat heeft een effect op hun empathie. Is empathie coronaproof? Een schouder om op te huilen, een arm in de jouwe, een schouderklopje, een troostende arm… Veel empathische gebaren vragen om aanrakingen. Kunnen we ook empathisch zijn zonder aanraking? Wat is empathie eigenlijk?

Empathie is een kwaliteit, voor sommigen een vanzelfsprekendheid. Veel mensen beschikken over het vermogen om zich in te leven in de gevoelswereld van de ander. De coronamaatregelen doen ook beroep op ons empathisch vermogen. Er worden inspanningen gevraagd om de ander te redden, er wordt gevraagd zorg te dragen voor elkaar. Als we ervan uitgaan dat iedereen een ander niveau van empathie heeft, is het dus normaal dat de maatregelen voor de ene makkelijker te begrijpen zijn dan voor de ander.

Empathie heeft, als het gaat om helpen, een duidelijke functie. Door je in te leven in en mee te voelen met iemand die het moeilijk heeft, heb je automatisch de neiging om te helpen. Helpen gaat dan spontaan en natuurlijk. Indien je jou niet inleeft, dan begrijp je de behoeftes van de ander niet goed. Je zou iemand die hulp nodig heeft misschien nog wel helpen, maar vooral als het echt moet. Helpen kost dan meer moeite, het wordt een opgave. Hoe empathisch je ook bent van nature, je inleven in de ander en deze begrijpen, kost energie. Empathie is dus geen onuitputtelijke bron. Soms is empathie gewoon op. Vermoeidheid treedt dan op, niet enkel lichamelijk en geestelijk, maar ook emotioneel. En ook omgekeerd, wanneer we vermoeid zijn, moeten we ons meer forceren om empathisch te kunnen zijn.

Na een jaar van corona, gebrek aan ontspanning en sociaal contact, voelen heel wat mensen dat hun empathie op raakt. We missen de positieve effecten van empathie: de bevrediging die we voelen bij het helpen, de dankbaarheid en trots. Door gebrek aan empathie worden we onverschillig, cynisch en afstandelijk. We doen dit niet expres. Het is een manier om onszelf te beschermen tegen een nog grotere aanslag op ons welzijn. Met een afstandelijke houding houden we de ander emotioneel op afstand.

Fysieke afstand, vermoeidheid en vooroordelen beperken onze empathie. Dat gebeurt vaak onbewust en ongewild. En hoewel de beschermingsmechansimen op persoonlijk niveau zal er in het grotere plaatje net meer empathie nodig zijn om deze hele situatie vol te houden.

Wat kunnen we daaraan doen? Hoe versterken we onze empathie? Empathie wordt vaak geoefend in contact met anderen: praten en vooral leren luisteren. Blijf dus vooral contact houden met elkaar. Maar er zijn ook zaken die je alleen kan doen.

Lezen, en dan vooral fictie, versterkt je empathie. Het bevordert je inlevingsvermogen omdat het je toegang biedt tot het perspectief van de ander.

Leer jezelf kennen, zo leer je ook de ander beter begrijpen. Sta meer stil bij wat en waarom je iets doet, of wacht drie seconden alvorens je iets effectief uitspreekt.

Oordeel niet te snel, zorg dat je genoeg informatie hebt, alvorens je conclusies trekt. Er bestaat een verschil tussen feit en betekenis. Als ik te laat kom op onze afspraak, is dat een feit, dit is een vaststaand gegeven. De betekenis ervan kan echter verschillen. Jij kan denken dat ik respectloos ben, dat ik het druk heb of dat ik jou niet graag heb als persoon.

Deze drie betekenissen leiden elk tot een andere reactie. Sta stil bij ieders betekenis voor je reageert of oordeelt en zorg voor nuance in je reactie. Achter elke reactie schuilt een gevoel en achter elk gevoel een verhaal. Een wolk is een massa van zwevende waterdruppels, maar kan tevens een draak of een kasteel zijn. Een regenboog is een natuurverschijnsel door combinatie van zon en regendruppels, maar kan ook de weg naar een pot goud zijn.

Betekenis geeft je leven zin. Waarom-vragen zijn hierbij heel belangrijk. Zo leren ook kinderen de wereld begrijpen. Mensen die elke dag op TV komen, dienen vaak ook een voorbeeld te zijn van empathie. Erg vermoeiend en moeilijk, maar zo belangrijk. Je verwacht een bepaald gedrag van mensen, geef hen de betekenis die ze nodig hebben om dit gedrag te kunnen toepassen.

Minder empathie uit zelfbescherming maakt anderen ongelukkiger. De beste dingen des levens vragen immers empathie: een fijn gesprek, goede seks, het gepaste cadeau, … Empathie maakt vaak tussen een goeie of een slechte ervaring. Een goede leerkracht vraagt zich af waarom een leerling slechte punten haalt of de klas op stelten zet, in plaats van te concluderen dat deze leerling lui of van slechte wil is. Een goede viroloog staat stil bij de impact van stijgingen op mensen in plaats van enkel te oordelen dat mensen zich niet aan de regels houden.

Natuurlijk moeten sommige instanties oordelen. Wat iets begrijpelijk maakt, maakt het daarom niet te vergoelijken. Regels zijn hard nodig. Maar laat het oordelen over aan de instanties die daartoe bevoegd zijn.

Staat onze angst de empathie in de weg? Ik daag je uit.