De sociaal-emotionele kostprijs van corona: ‘We slepen ons voort richting “rijk van de vrijheid”‘

We leven een jaar met corona. En het land is moe, maar blijft flink. Toch blijft het belangrijk dat we zorgen dat iedereen mee is. ‘Lockdownfeestjes zijn geen ramp. Het ventiel moet af en toe open, dat is ons instinct.’

Dilara Karatas (18) had zich haar eerste jaar aan de KU Leuven anders voorgesteld. Alleen tijdens de eerste weken mocht de studente rechten enkele dagen les volgen op de campus. Inmiddels volgt ze al twee maanden afstandsonderwijs. Dat weegt. ‘Vrienden maken is, ook door de avondklok, onmogelijk. Je kunt eigenlijk niet veel anders doen dan in je kot zitten en studeren.’ Daarmee wil het niet altijd vlotten. ‘Ik denk dat ik niet de enige ben die het lastig vindt om zich te concentreren. Je bent veel sneller afgeleid met een online les.’

Deze week legt Dilara haar eerste examens af. ‘Ik zit volop in de blok, maar het voelt niet zo. Mijn dagen zien er al maanden hetzelfde uit. Het lijkt één grote brij. Eigenlijk volg ik al sinds maart vorig jaar afstandsonderwijs. Het zesde middelbaar moest mij voorbereiden op de universiteit, maar dat is door de eerste lockdown niet echt gebeurd. Dat merk ik bijvoorbeeld als ik statistiek studeer. Het is al heel lang geleden dat ik nog eens grondig met wiskunde bezig ben geweest. Ik vrees dat het voor veel eerstejaars een verloren jaar wordt. Sommigen zijn voorgoed gestopt, anderen hebben nu al besloten om een aantal examens niet af te leggen.’

Voor Dilara, geboren en getogen in Hoboken bij Antwerpen, is opgeven geen optie. Ze is wat heet een pioniersstudent: geen van beide ouders beschikt over een diploma hoger onderwijs. ‘Ik ben de eerste van mijn familie die naar de universiteit gaat. Mijn vader is daar ontzettend trots op. Ik wil de familie niet teleurstellen. Maar als ik hoor dat we mogelijk nog maanden afstandsonderwijs moeten volgen, word ik boos. In het begin van het academiejaar mochten we, met mondmasker en in beperkte groep, nog naar de les. Waarom kan dat nu niet, al was het maar één dag per week?’

Weinigen zullen het betwisten: studenten, zeker eerstejaars, zijn zwaar getroffen door deze crisis. Psycholoog Koen Lowet, lid van de expertengroep Psychologie en Corona, werkt mee aan een rapport dat bijzondere aandacht schenkt aan de situatie van jongeren. Want jongeren, zo legt Lowet uit, hebben nog meer dan anderen behoefte aan sociale interactie. ‘Het is voor hen een basisbehoefte, haast even noodzakelijk als eten en drinken. Zonder sociale contacten missen ze een essentiële fase van hun identiteitsontwikkeling. Daarom vraagt de expertengroep oplossingen op maat. Waarom mogen jongeren bijvoorbeeld geen “kotbubbels” maken met hun kotgenoten?’

Meer dan een kwart van de Belgen heeft het vandaag mentaal moeilijk, zegt stress- en traumapsychologe Elke Van Hoof (VUB), voorzitter van de werkgroep Mental Health van de Hoge Gezondheidsraad. Die geeft psychosociaal advies aan de corona-expertengroep GEES. ‘Eind 2019 had 14 procent van de mensen last van ziekmakende stress, met als gevolg angstproblemen, depressie, stemmingsstoornissen of gevoelens van zinloosheid. Vandaag zitten we boven de 25 procent. De gevolgen zijn groot en wijdverspreid. Die gevoelens van zinloosheid, bijvoorbeeld, zorgen volgens Europees onderzoek voor een gemiddeld productiviteitsverlies van 35 procent. Dat is een tijdbom.’ En de bom tikt al lang, benadrukt ze. ‘Mentaal welzijn wordt in dit land al jaren ondergefinancierd en -gewaardeerd. En dus moeten wij een mondiale crisis aanpakken met een groep professionals die al op zijn tandvlees zat. Net zij moeten nu boven zichzelf uitstijgen en creatief zijn.’

‘De focus ligt voor 90 procent op het medische en voor 10 procent op het welzijn’, stelt Koen Lowet. ‘Kijk naar het cijfermateriaal, de algemene zwakte van ons gezondheidssysteem. We hebben heel precieze cijfers over het aantal besmettingen en de positiviteitsratio. Maar vraag me hoeveel mensen tijdens deze crisis contact hebben opgenomen met een psycholoog en ik moet u het antwoord schuldig blijven. Veel psychisch leed blijft onder de radar: wij weten niet wie er in de studentenkoten of de serviceflats aan het vereenzamen is. En we denken onvoldoende na over maatregelen waarmee we de impact op het mentaal welzijn kunnen verkleinen. Als samenleving beseffen we onvoldoende wat de kostprijs is van deze crisis. Ja, de dodentol kennen we, net als de economische kostprijs. Maar wat met de sociaal-emotionele kosten? Denk aan het verenigingsleven, de scouts, de amateursporten, het cultuurleven. Dat sociale weefsel is enorm aangetast, met alle gevolgen van dien voor wie er zijn leven betekenis mee geeft.’

Inez Carsauw is freelance zangeres. Het aantal optredens dat ze sinds maart vorig jaar heeft gegeven kan ze op één hand tellen. ‘Uiteraard was de eerste lockdown lastig. Het ene na het andere optreden viel weg. Maar een grote shock was het niet. Als freelancer ben ik het gewoon om soms weken heel veel en dan plots weken helemaal niks in mijn agenda te hebben. En zoals wel meer mensen kon ik er ook wel de charmes van inzien. Ik heb niet stilgezeten. Met vijf andere professionals hadden we net Air4six opgericht, een vocaal ensemble dat gespecialiseerd is in kamermuziek. We zouden dit seizoen een eerste tourneetje doen, met zeven optredens. Daarvan zijn er vijf geschrapt.’

Wanhopig of radeloos noemt Inez Carsauw zichzelf niet. ‘Maar deze tweede lockdown valt me wel een stuk zwaarder. Het is alsof je een zware fietstocht aan het maken bent en iemand het eindpunt telkens weer verlegt. Er is een moment geweest dat ik niet meer zong, en de voeling met mijn vak begon te verliezen. Toen ging ik door een soort mentale mist. En uiteraard is er ook het financiële. Dankzij de cachet-regeling voor kunstenaars ontvang ik een soort basisinkomen. Maar daar kun je niet van leven, zelfs niet als je erg sober leeft. Mijn roerende voorheffing heb ik betaald met de eenmalige en enige coronapremie waarvoor ik in aanmerking kwam.’

Moe, trots, ongerust en hoopvol

Terwijl de ene groep ten onder dreigt te gaan aan te weinig, dreigt voor de andere het teveel. Mentale beproeving neemt tijdens deze crisis soms compleet tegenovergestelde gedaantes aan. Dokter Elisabeth De Waele, diensthoofd ad interim intensieve zorg UZ Brussel, mocht het ondervinden. ‘We zijn moe, trots, ongerust en hoopvol’, antwoordt ze op de vraag hoe het met haar en haar dienst gaat. ‘Moe, want er worden nog steeds nieuwe covidpatiënten opgenomen. Maar gelukkig is de zware psychologische en fysieke belasting van tijdens het hoogtepunt wat weggevallen.’

Trots tankt De Waele uit de prestaties van haar equipe. ‘Het was erg pijnlijk en emotioneel heel zwaar, maar op een bepaalde manier ook fijn: we gaven het beste van onszelf. Onze prestatie was bovenmenselijk. Nooit hadden we een bed of ventilator tekort, niet één patiënt is in de steek gelaten.’ Ze checkt een cijfer, leest het trots voor: ‘1009 covidpatiënten! Zo veel zijn er op vandaag (vorige week vrijdag, nvdr) al naar huis gegaan. Dat zijn 1009 patiënten voor wie wij keihard hebben gevochten.’

De Waele en haar dienst verloren in die strijd het mentaal welzijn niet uit het oog. ‘Prioriteit één is altijd: zijn er genoeg verzorgenden, artsen, schoonmaakdiensten? Prioriteit twee was de menselijkheid. Zo hadden we iPad-rondes: studenten geneeskunde gingen met iPads naar de covidzone en legden contact tussen de patiënt en diens familie. Ook met patiënten in coma. Onze studenten volgden een draaiboek om familieleden voor te bereiden op wat ze zouden zien. Het is geen fraai gezicht:: mensen zijn opgezwollen, hangen vol buisjes, zijn buiten bewustzijn… Onze door menselijkheid gedreven keuze bleek ook medisch rendabel. 30 procent van de covidpatiënten krijgt te kampen met posttraumatische stress- stoornis (PTSS), net zoals soldaten die terugkeren uit een oorlog. Onderzoek leert dat een sociaal netwerk en steun van familie daartegen beschermen.’

Ook de verzorgenden werden extra bijgestaan in het UZ Brussel. ‘Op de covidafdeling wordt gewerkt in zware, beschermende pakken, met geblokkeerde schouders en nekken tot gevolg. En dus schakelden we kinesisten in, zodat dokters, verpleegkundigen en schoonmakers niet alleen konden blijven werken, maar zich ook beter voelden. Daarnaast werden ook psychologen ingezet en richtten we een decompressiekamer in, met een aangename fauteuil, wat planten en sfeerverlichting. Daar kun je je even terugtrekken als het te veel wordt.’ De Waele voelt ook in het ziekenhuis het streepje perspectief van de vaccinatiecampagne. ‘Ik ben dit jaar optimistischer begonnen dan ik het vorige heb afgesloten. Wij blijven altijd ongerust, en de jongste cijfers geven daar alle reden toe, maar ik denk dat dit het jaar van de hoop wordt.’

Trots, eigenwaarde, respect. Het hielp en helpt ‘de helden van de zorg’ om het bovenmenselijke mogelijk te maken. Dat ligt anders bij de politie, die van applaus verstoken bleef, maar de druk eveneens zag vergroten. ‘Ik heb er geen probleem mee dat de politie wordt ingeschakeld om coronafeestjes stil te leggen’, zegt Vincent Houssin, ondervoorzitter van politievakbond VSOA. ‘Dat is vaak geen lachertje, maar het hoort bij onze kerntaken: de handhaving van de orde. Ik vind het wel problematisch dat de overheid vandaag álles wat te maken heeft met handhaving op ons afwentelt, van controles van de Passagier Lokalisatie Formulieren op de luchthaven tot controles op de naleving van de quarantaine. Bestaan er dan geen andere controlediensten meer? En gelooft men werkelijk dat de politie, met haar enorm personeelstekort, daar nog tijd voor heeft? Al voor de pandemie hadden we 2000 manschappen tekort bij de federale politie, zo’n 1500 bij de lokale… Bij de wegpolitie bijvoorbeeld zijn sommige posten maar voor de helft bezet. Als je dan vraagt om daar nog een hele rist taken bij te pakken, halen onze mensen de schouders op. Omdat ze moe zijn. Of beter nog: omdat ze het moe zijn. Je kunt een politieagent niet in twee snijden.’

Bovendien zijn er de besmettingen binnen het politiekorps. ‘Onderschat dat niet. Je kunt niemand arresteren op afstand, in een combi zit je altijd minstens met twee en onze zelfverdedigingstrainingen zijn gewoon doorgegaan. Ik hoor nu dat er plannen bestaan om maar een aantal politiemensen prioritair te vaccineren. Dat is onaanvaardbaar. Ook onze ondersteunende diensten komen voortdurend in contact met mensen op het terrein.’ Houssin hoop dat de vaccinatie straks wat druk van de ketel haalt. ‘Maar zo’n spuitje zal niets verhelpen aan het dieperliggende probleem. Twee jaar geleden is het psychosociaal welzijn van onze agenten onderzocht. De resultaten waren desastreus. En de pandemie heeft dat uiteraard niet verbeterd.’

Waarderingsjunk

Een opmerkelijk geluid kwam vorige zomer van Ralf Caers, hoogleraar Human Resource Management (KU Leuven). Uit een rondvraag via e-mail bij 80.000 mensen, vooral bedienden, bleek dat 9 procent van de onderzochte personen verwachtte om binnen het jaar een burn-out te krijgen. Dat was in 2017 nog 12 procent. ‘Dat het cijfer was gedaald ná de eerste lockdown, stemde ons positief’, zegt professor Caers. ‘En toch las je in de pers vooral doemberichten. Ik vond dat een zelfvervullende voorspelling. Hoe meer de media door doemberichten worden beheerst, hoe meer we de mentale balans ondergraven.’

Caers heeft zijn onderzoek niet herhaald, maar vermoedt meer dan een half jaar later niet dat er een spectaculaire stijging van burn-outs is. Al houdt hij een slag om de arm. ‘Er zijn geen goede cijfers over burn-outs. Het enige officiële cijfer is dat van het Riziv. Maar dat is niet actueel, het laatste dateert al van 2018. ‘ Caers kijkt daarom naar indirecte indicatoren. ‘Werknemers zijn niet massaal en vroeger vakantie gaan nemen. Ze deden dat zoals altijd vanaf juni. Je zou dus kunnen concluderen dat mensen niet vroeger uitgeput waren door de lockdown. Daarnaast is volgens hr-dienstengroep Acerta het korte ziekteverzuim sinds de lockdown fors afgenomen: met 16 procent tussen mei en oktober.’

Waarom doet corona de burn-outcijfers niet exploderen? Caers ziet verschillende redenen. ‘Bedrijven zijn minder gaan verwachten, wat de werkdruk omlaag haalde. We voelen ons ook beter wanneer we uitdagingen overwinnen. In de eerste weken van de lockdown raakten mensen bijvoorbeeld in paniek omdat ze plots Zoomsessies moesten opzetten, soms voor tientallen mensen tegelijk. Vandaag is het van “een zoommeke doen en hop”. Extra uitdagingen die we succesvol afronden geven meer competentiegevoelens.’

Caers wil wel een waarschuwing meegeven. ‘Ik krijg soms het gevoel dat een “bedankt” van de baas alles goedmaakt. Alsof alles voor niks is geweest zonder. Mensen moeten opletten dat ze geen appreciatiejunkie worden. Harder werken moet je doen vanuit een intrinsieke motivatie, ook als de job je eigenlijk niet boeit. Als jouw werkethiek je pas toelaat de werkvloer te verlaten wanneer je taak goed is uitgevoerd, dan krijg je sowieso voldoening. Wie trouw is aan zichzelf, is veel minder afhankelijk van de waardering van een ander.’

Professor Van Hoof is minder optimistisch dan haar collega, maar ziet wel twee lichtpuntjes bij het begin van dit tweede coronajaar. ‘Ten eerste zie ik als voorzitter van de werkgroep Mental Health dat het belang van mentaal welzijn eindelijk is doorgedrongen bij beleidsmakers. Er zijn reuzestappen gezet. Neem de tool die ervoor zorgt dat wie naar Tele-Onthaal belt niet in een wachtrij komt te staan, maar meteen wordt doorverwezen. Lof verdient ook het tweesporenbeleid van minister voor Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (SP.A). Er zijn duurzame investeringen die een verschil zullen maken, ook na en los van de coronacrisis. Denk aan de 112 miljoen euro voor 1900 extra psychologen, of de site www.checkjezelf.be. Daarnaast zijn er de eenmalige injecties. Je ziet het besef ook indalen bij andere departementen. De man in de straat voelt het resultaat nog niet omdat ons samenwerkingsmodel en onze consensustraditie de implementatie van goede plannen vertragen. Een ongeduldig iemand als ik vloekt dan weleens, maar het heeft ook zijn voordelen. De corona- app, bijvoorbeeld, is zo snel gegaan dat niet alle huisartsen mee waren.’

Van Hoof wijst nog op een paradox: het ‘onwelbevinden’ in de samenleving kan ook iets goeds betekenen. ‘Onwelbevinden wijst er altijd op dat mensen zich aan het aanpassen zijn. Dat dat gevoel nu weer zakt, betekent dat we binnen de beperkingen een zekere stabiliteit hebben gevonden.’ De valse noten – zoals de lockdownfeestjes of de overvolle luchthaven in Zaventem – vindt Van Hoof geen ramp. ‘Het ventiel moet af en toe open, dat is ons instinct. De overheid moet daar niet tegen vechten. Als je dreigt met drones omdat mensen met zes rond een vuurkorf staan, verlies je je geloofwaardigheid. Het is wijzer en effectiever om rustig de bekende regels te blijven herhalen en te controleren. Daarmee bedoel ik: geen repressie of boetes, maar nagaan of iedereen nog altijd mee is.’

Voortslepen

Is iedereen nog mee? Uit de motivatiebarometer van de UGent die een week voor Kerstmis werd gepubliceerd, bleek dat dat meeviel. De aankondiging dat Kerstmis in beperkte kring moest worden gevierd, zorgde wel voor meer ontmoediging. Tegelijk bleken veel meer mensen bereid om zich aan die kerstmaatregelen te houden: van 51 procent eind november steeg dat aantal naar 74 procent eind december. Maar de jongste barometer, waarvoor afgelopen weekend werd gepeild, toont een licht verontrustende tendens, zegt motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste (UGent).

‘De vrijwillige motivatie fluctueerde sinds het begin van de tweede lockdown tussen 50 en 67 procent. Sinds vrijdag is dat naar 43 procent gezakt. Dat is het laagste punt sinds de tweede lockdown. Bovendien stegen ook de ontmoediging en de moetivatie. Daarmee bedoel ik dat mensen zich wel nog verplicht voelen om de maatregelen te volgen, maar dat ze er zelf steeds minder van overtuigd zijn. Tegelijkertijd neemt de gelatenheid toe. Mensen geven ook aan dat ze minder de handen wassen, afstand houden, een mondmasker dragen en sociaal contact beperken.’

Vansteenkiste wil geen paniek zaaien. ‘De overtuiging om de regels te volgen, is nog altijd groter dan de ontmoediging of de moetivatie, maar het verschuift niet in de wenselijke richting. Laat ik het zo zeggen: we slepen ons voort richting “rijk van de vrijheid”‘. Vansteenkiste vindt het dan ook een gemiste kans dat de regering afgelopen vrijdag niets heeft gecommuniceerd bij gebrek aan versoepelingen of verstrengingen. ‘Motiveren moet je permanent doen. Het is weer bewezen: de klemtoon ligt op het sanitair-medische. Waarom formuleerden ze geen volgende doelstellingen? Of staken ze de studenten een hart onder de riem? Waarom geen empathische boodschap over de nieuwjaarsrecepties die in het water vallen? Premier Alexander De Croo (Open VLD) zegt dat motivatie zijn prioriteit is. Waarom grijpen we deze kans dan niet als er geen medisch nieuws te rapen valt?’

Of we ons nu voortslepen dan wel gezwind dartelen: we moeten vooruit. Dat besef, denkt Van Hoof, is ingedaald. ‘De lockdown in maart werd nog geromantiseerd. Even de adem inhouden, dachten we, en dan kunnen we weer normaal doen. Van die illusie zijn we genezen. De meeste mensen beseffen dat ze hun gedrag en gewoonten moeten veranderen en dat ze dat het best zo snel mogelijk doen als ze weer veilig hun eigen zin willen doen.’ Van Hoof is het eens met minister Vandenbroucke dat ‘het rijk van de vrijheid’ in zicht is. ‘We zijn net voorbij het pijnlijkste punt in onze weg ernaartoe. Dit is een fantastisch moment: we hebben nú met zijn allen de pen vast van een nieuwe samenleving, we zijn nú het nieuwe normaal aan het definiëren. Bedrijven, bijvoorbeeld, moeten nu wel investeren in welzijn om de productiviteit constant te houden. Dat kan een enorme sprong zijn richting meer mensgerichte bedrijven.’

En wat als deze zomer ‘het rijk van de vrijheid’ is bereikt? Vervallen we dan weer in onze oude gewoonten?’ Van Hoof glimlacht. ‘Natuurlijk. Maar niet in álle oude gewoonten. Ongetwijfeld zullen veel mensen weer op festivals staan, maar velen zullen ook beseffen: potverdikke, hier is te veel volk. In 2021 zullen we rond de feestdagen weer onze marinademarathons doen en urenlang aan overvolle tafels zatte onnozelheid verkopen. Velen zullen dan met een beetje heimwee terugdenken aan de sobere versie van 2020. Wij zullen feestdagen ongetwijfeld uitbundiger vieren dan in 2020, maar soberder dan de jaren ervoor.’