De Europese Unie richt haar pijlen op Hongaars premier Viktor Orbán, die afgelopen zondag een tweederdemeerderheid in het Hongaarse parlement behaalde. Met het zogenaamde rechtsstaatmechanisme kan Brussel de geldkraan naar Hongarije dichtdraaien.
In juli 2020 kwamen de Europese kopstukken na een vijfdaagse marathonvergadering zowel de Europese meerjarenbegroting als het zogenaamde coronaherstelfonds overeen, samen goed voor een som van 1,8 biljoen euro in prijzen van 2018. Het eerste pakket voorziet alle Europese uitgaven tussen 2021 en 2027 en is goed voor ruim een miljard euro. De andere buidel moet met een bedrag van 750 miljoen euro de economische relance na de pandemie met focus op de digitalisering en de klimaatomslag versterken. In die context mogen onder meer Polen en Hongarije zich de komende jaren opmaken voor een flinke brok geld vanuit Brussel.
Vrijbrief
Er is een maar. Bij het akkoord wilden tal van Europese staatshoofden en regeringsleiders Warschau en Boedapest geen vrijbrief geven wegens de democratische achteruitgang in beide landen. Daarom bereikten de 27 – ook de Poolse premier Matteusz Morawiecki en zijn Hongaarse ambtgenoot Viktor Orbán gingen akkoord – een princiepsakkoord over een koppeling tussen de Europese meerjarenbegroting enerzijds en het respect voor de rechtstaat anderzijds. Een overeenkomst die enkele maanden later in wetgeving werd gegoten.
Specifiek kan de Europese Commissie de transfers tegenhouden indien het rechtsapparaat niet meer onpartijdig kan oordelen of het ordentelijke gebruik van Europese middelen daarmee in het gevaar komt. Tenminste als voldoende lidstaten akkoord gaan, daarover zodra meer.
In heel wat Europese hoofdsteden, waaronder in Brussel en Den Haag, werd dat compromis warm onthaald. De bestaande procedures om het respect voor de rechtsstaat in de Unie af te dwingen lopen namelijk stuk voor stuk vast of blijken onvoldoende om de lidstaten in kwestie op andere gedachten te brengen. Zo vergt een tijdelijke schorsing van een lidstaat in de Raad van de Europese Unie – de zogenaamde atoombomprocedure – unanimiteit onder de lidstaten en geven Polen en Hongarije elkaar rugdekking met een veto. De inbreukprocedures van de Europese Commissie, die uiteindelijk bij het Europees Hof kunnen belanden, nemen op hun beurt een heleboel tijd in beslag en maken weinig indruk, zelfs wanneer die tot dwangsommen leiden.
Tuchtkamer
Ondanks hun goedkeuring gingen Polen en Hongarije in het verweer bij het Europees Hof van Justitie, dat door Warschau ironisch genoeg als illegitiem wordt beschouwd. Tot ergernis van een meerderheid in het Europees Parlement wilden Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en rechtsstaat-eurocommissaris Didier Reynders in afwachting van de uitspraak geen stappen ondernemen.
Nog groter werd dat ongenoegen wanneer de rechtbank in Luxemburg in februari de klacht van beide landen als ongegrond verklaarde en de Commissie nog steeds geen actie ondernam. Wel besloot het Berlaymontgebouw in Brussel, de hoofdzetel van de Commissie, om het geld van het coronaherstelfonds eenvoudigweg niet over te maken – een handige manier om tijd te kopen.
Want terzelfdertijd bleven zowel de Poolse PiS- als de Hongaarse Fidesz-regering de rechtsstaat naar hun hand zetten. In Warschau werd een disciplinaire tuchtkamer geïnstalleerd die regeringskritische rechters een toontje lager moet doen zingen. Eveneens veegt Warschau zijn voeten aan het bevel van Luxemburg om de omstreden Turów-bruinkoolmijn op de grens met Tsjechië en Duitsland te sluiten. In Hongarije ging Orbán onverminderd voort met het muilkorven van kritische media, het beteugelen van lgbtqi-afbeeldingen en het misbruik van Europese fondsen. Voor de Europese Volkspartij in het Europees halfrond voldoende om hem vorig jaar uit de parlementaire fractie te dwingen.
Poetin
Maar de afgelopen maanden veranderde de context indringend. In het najaar van 2021 begon de zelfverklaarde Wit-Russisch president Aleksandr Loekasjenko migranten uit Afrika en het Midden-Oosten doelbewust naar de grens met de Baltische Staten en Polen te duwen. Door die externe bedreiging werd het in politiek en communicatief opzicht lastig om Warschau aan de ene kant te steunen en aan de andere kant op de vingers te tikken. Tegen het licht van de Russische troepenopbouw en vervolgens de grootschalige invasie in Oekraïne – Polen vangt maar liefst 2,5 miljoen Oekraïense vluchtelingen op – ligt dat nog moeilijker. Niet toevallig vragen Boedapest en Warschau in die vluchtelingencontext om het geld uit het coronaherstelfonds over te maken. Maar daarvoor trekt de Unie via het Fonds voor Europese hulp aan de Meest Behoeftigen al 17 miljard euro uit.
Helemaal anders verloopt het in Hongarije. Met het oog op de parlementsverkiezingen van afgelopen zondag wilde de Commissie niet nog meer ingaan op het antagonisme dat Orbán met Brussel uitspeelt – niet iedereen is overtuigd van die strategie. Maar intussen heeft de Hongaarse premier de verkiezingen comfortabel gewonnen en in diens overwinningstoespraak de confrontatie opgezocht met Brussel en Oekraïens president Volodymyr Zelensky.
Dat lijkt het signaal voor Brussel om tot actie over te gaan. Dinsdagochtend gaf Eurocommissaris voor Begroting Johannes Hahn in de Tiroler Tageszeitung te kennen dat zijn Europese instelling het rechtsstaatmechanisme tegen Hongarije zal activeren. In de namiddag bevestigde Von der Leyen die stap.
Verschroeide aarde
In tegenstelling tot bij de bovenvermelde atoombomprocedure vereist het rechtsstaatmechanisme slechts een gekwalificeerde meerderheid onder de lidstaten – goed voor 55 procent van de Europese landen die samen 65 procent van de Europese burgers vertegenwoordigen. Met andere woorden kan één lidstaat niet langer op de rem trappen.
Wel zal de Commissie donders goed moeten beargumenteren waarom de Europese budgetten door het gebrek aan respect voor de rechtsstaat kunnen worden misbruikt. Want ongetwijfeld zal Orbán opnieuw langs het Europees Hof van Justitie passeren tegen een eventuele strafmaatregel. Snel zal het proces om de geldkraan deels dicht te draaien alleszins niet verlopen.
Want nog steeds spelen er in de Europese Unie politiek-institutionele motieven. Er wordt namelijk gevreesd dat Hongarije Europese wetgeving die unanimiteit vereist uit revanche zal blokkeren.
Die tactiek van de verschroeide aarde boezemt zeker tegen de achtergrond van de Oekraïnecrisis de nodige angst in. Orbán, die in het verleden al meermaals heeft gezegd dat hij economische sancties tegen Rusland zinloos vindt, zou bijvoorbeeld een eensgezind Europees antwoord tegen Russisch president Vladimir Poetin kunnen voorkomen.
Niet toevallig was het Kremlin er zondag als de kippen bij om Orbán met zijn ruime verkiezingsoverwinning te feliciteren.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
