De terugkeer van nucleaire dreiging: wie heeft kernwapens en waar zitten ze?

Na de jarenlange dreiging van escalatie in de Koude Oorlog ligt de wereldpolitiek andermaal in de houdgreep van een potentieel nucleair conflict. Nu er in Oekraïne oorlog woedt, wordt er geen geopolitieke beslissing meer genomen zonder het besef dat die wapens bestaan. Daarbij is het belangrijk te weten hoe zij de machtsverhoudingen tussen landen bepalen. Wat is de staat van het nucleaire arsenaal in de wereld? ‘Het wordt tijd dat we fundamenteel anders gaan denken over kernwapens.’

Wie heeft kernwapens?

Momenteel bezitten de VS en Rusland zo’n 90 procent van alle kernwapens in de wereld. Dat is een erfenis van de Koude Oorlog. In die periode hadden de grootmachten bij wijlen tienduizenden kernwapens. Nu zouden beide landen er tussen de 5000 en 6000 hebben, al wordt algemeen aangenomen dat Rusland er enkele honderden meer heeft dan de VS.

Niet al die wapens zijn onmiddellijk klaar voor gebruik. Sommige staan zelfs klaar om vernietigd te worden in het kader van vroegere afspraken omtrent proliferatie. ‘Toch hebben beide landen genoeg kernkoppen klaarstaan om tot conflict te leiden’, zegt Tom Sauer, professor Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Antwerpen met een expertise in kernwapens. Er zijn genoeg inzetbare wapens om direct tot een nucleaire oorlog over te gaan, en daarbovenop komen nog eens grote reserves.

Maar de twee grootmachten zijn niet de enige met kernwapens. Sauer deelt de overige landen op in verschillende groepen. ‘Je hebt China, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk, toevallig ook samen met de VS en Rusland de permanente leden van de VN-veiligheidsraad. Deze landen ondertekenden allemaal het nucleaire Non-proliferatieverdrag dat eind jaren 60 gesloten werd om verdere expansie van nucleaire arsenalen te vermijden. Bij het tekenen van dit verdrag werden zij erkend als ‘nucleaire staat’. Zij hebben dus “formeel” kernwapens.’

Maar er zijn ook landen die dat verdrag niet ondertekend hebben. Deze landen hadden op dat moment nog geen kernwapens maar nu wel. Zij zijn dus ‘informeel’ landen met kernwapens. Dit zijn India, Pakistan en Israël. Ten slotte is er ook nog Noord-Korea, dat het verdrag initieel had ondertekend maar er is uitgestapt om kernwapens te ontwikkelen.

Zoals eerder gezegd zijn deze landen veel kleinere kernmachten dan de VS en Rusland, toch lijkt er in China verandering op til. ‘China zat lang rond de 300 kernkoppen met het idee dat dat genoeg was, toch merk je bij hen ook dat ze de laatste jaren hun capaciteit uitbreiden’.

Frankrijk en het VK hebben er tussen de 200 en 300, Pakistan en India hebben er allebei iets meer dan 150. De kleinste kernmacht is Noord-Korea, daar liggen de schattingen rond de 50 wapens. Israël is notoir erg geheimzinnig over zijn capaciteit en legde nooit publiek een test af, toch wordt ook van hen aangenomen dat ze over kernwapens beschikken.

Lees verder onder de infografiek

Wat zijn het?

Kernwapens komen in vele vormen en maten. Onderling is er veel verschil tussen de schade die verschillende soorten bommen kunnen aanrichten. Het belangrijkste onderscheid vinden we tussen ‘gewone’ atoombommen en zogenaamde thermonucleaire bommen. De eerste is een veel kleinere en lichtere bom, die ook minder schade aanricht. Thermonucleaire bommen, vaak waterstofbommen of H-bommen genoemd, zijn kernwapens die hun extreem explosieve krachten verkrijgen door het proces van kernfusie. Deze bommen hebben het potentieel om nog veel meer schade aan te richten dan een atoombom zonder kernfusie.

Een ander belangrijk is verschil is de doeleinden waarvoor ze gebruikt worden. Zogenaamde ‘strategische kernwapens’ dienen vooral om strategische doeleinden, zoals steden, havens, of militaire basissen te raken. Zij worden dus niet gebruikt in oorlogszones maar dienen om andere staten te raken waar het pijn doet en hun infrastructuur te vernietigen. Tactische kernwapens worden wel gebruikt op het slagveld. Zij worden dus niet gebruikt voor een totale vernietigingsoorlog, maar eerder in de context van een beperkte oorlog.

‘Vaak heerst er het verkeerde idee dat tactische wapens minder schade aanrichten. Dat is verkeerd,’ zegt Sauer. ‘Tactische kernwapens, zoals die in Kleine Brogel in Limburg, kunnen vaak afgesteld worden. Zo kan je ervoor zorgen dat ze relatief weinig schade aanrichten, maar ook dat ze tien maal zo sterk zijn als de bom die op Hiroshima viel aan het einde van WOII. Vooralsnog is er nog nooit een tactisch kernwapen gebruikt.’

Waarom zijn ze er?

In de internationale politiek heerst het paradigma van de ‘Mutual Assured Destruction’ of MAD. Dat stelt dat nucleaire wapens kunnen dienen als afschrikkingsmiddel, waardoor ze nooit effectief gebruikt zullen worden. De redenering is dat als er twee grootmachten zijn die kernwapens hebben, ze allebei zullen afzien van deze te gebruiken, omdat ze weten dat de vergelding ook voor henzelf heel slecht kan uitdraaien. Volgens die redenering bevorderen kernwapens net vrede en stabiliteit, omdat ze er toe leiden dat oorlogen nooit volledig kunnen escaleren. Al sinds jaar en dag is deze opmerkelijke paradox een belangrijk argument voor meer proliferatie. Voorlopig is de theorie altijd waar gebleken: de enige kernbommen die ooit gedropt zijn door de Amerikanen op Japan stammen uit de tijd dat de VS de enige nucleaire grootmacht was.

Toch blijft het een riskante gedachtegang, wat als het ooit toch fout loopt? ‘Die theorie is gebouwd op een assumptie van rationaliteit, maar daar kan men gewoon niet altijd op rekenen’, zegt Sauer. ‘Het was geen rationele beslissing van Poetin om Oekraïne binnen te vallen, maar hij heeft het toch gedaan. Het is geweten dat het in de top van de macht er vaak minder rationeel aan toe gaat dan we denken, daarom is het heel gevaarlijk om zo naar kernwapens te kijken.’

Volgens Sauer zijn er voorbeelden die aantonen dat de theorie niet klopt. India en Pakistan zijn bijvoorbeeld kernmachten die al jarenlang in conflict staan met elkaar, met veel bloedvergieten tot gevolg. ‘In 2019 waren er zelfs luchtgevechten, de situatie is daar heel volatiel, is dat dan de vrede en stabiliteit die kernwapens zogezegd garanderen?’ Tot slot verwijst hij ook nog naar het feit dat het merendeel van de landen niet tevreden is met de huidige situatie. ‘In 2017 heeft 2/3^e van de landen beslist om kernwapens te verbieden in het VN-Verdrag inzake het verbod op kernwapens. Enkel de NAVO-landen en de andere kernmachten hielden zich toen afzijdig. Het zijn gewoon de grote kernmachten die voorstander zijn. Het wordt tijd dat we fundamenteel anders gaan denken over kernwapens en over hoe we in de toekomst willen omgaan met nucleaire dreiging.’

De recente geschiedenis van de internationale politiek wordt gekenmerkt door een constante toenadering en afstoting in onderhandelingen over kernwapens. Eind jaren 60 had je het non-proliferatieverdrag. In de jaren 70 had je de SALT-akkoorden, in de jaren 90 had je START 1 en 2 en in 2010 was er zelfs NEW START. Ondanks deze pogingen tot onderhandelingen escaleerde de situatie toch telkens op nieuw. De detente van de jaren 70 kon niet vermijden dat de Koude Oorlog in de jaren 80 terug oplaaide. Net zoals de situatie nu niet kon vermeden worden door verdragen tussen Rusland en de VS sinds de val van de Sovjet-Unie. Ook al wordt er tijdens deze onderhandelingen soms belangrijke vooruitgang geboekt, het nucleaire zwaard van Damocles kan snel terug boven onze hoofden hangen.

‘Zolang er kernwapens blijven bestaan blijft het risico er ook’, aldus Sauer. ‘Ik heb het idee dat mensen vergeten waren dat deze dreiging er is, terwijl één conflict genoeg kan zijn om de kwestie terug actueel te maken en ons vragen te doen stellen die we 20 jaar geleden al hadden moeten stellen.’