Volgens de Nederlandse Ruslandkenner Marcel H. van Herpen moet Poetin bestreden worden met creatieve militaire oplossingen.
Ze noemen de Nederlandse auteur en Ruslanddeskundige Marcel H. van Herpen (74) de man met de kristallen bol. Uitgerekend bij de verschijning op 27 februari 2014 van zijn boek Putin’s Wars – over de Russische agressie in Tsjetsjenië, Georgië en Oekraïne – had de door hem voorspelde annexatie van de Krim plaats. ‘Ik maakte me sinds 2008 steeds grotere zorgen over Poetins plannen’, zegt hij. ‘Zozeer zelfs dat ik besloot om er een boek over te schrijven. Het zijn er uiteindelijk drie geworden – over de langzame radicalisering van het land, de expansiezucht en de propaganda en desinformatie die daarvoor nodig waren.’
Ik geloof dat de Oekraïense president Zelensky gelijk heeft als hij zegt dat het niet zal ophouden met de inname van Oekraïne.
Ook nu wist de Nederlander, die als kind gefascineerd was door de Sovjet- Unie en in zijn tienerjaren besloot Russisch te leren, dat Poetin Oekraïne zou binnenvallen. ‘Alles kwam samen, er was een window of opportunity dat hij niet ongebruikt kon laten. Je had de coronacrisis, een nieuwe bondskanselier in Duitsland, presidentsverkiezingen in Frankrijk en een intern erg verdeelde VS. Een zwakke vijand dus. Bovendien zwol de retoriek aan, over Oekraïne als onderdeel van de Slavische natie, geen echt land en dus zonder recht op een eigen regering of toekomstplannen.’
‘Bedenk daarbij dat de Russische president zich niet meet met Peter de Grote of Catharina de Grote – de eerste was prowesters, de tweede gaf hoog op van de verlichtingsideeën – maar wel met Vladimir de Grote, die in 980 Kiev veroverde met een leger huurlingen en die bekendstaat als de bekeerder van Rusland. In november 2016 liet Poetin voor het Kremlin zelfs een 17 meter hoog standbeeld van de man optrekken. En kijk naar gewezen premier Viktor Zubkov: hij noemde Poetin ‘een man gezonden door God, gekomen om het imperium te herstellen’. Dat gelooft hij onderhand zelf. Hij ijvert voor de herrijzenis van het laatste koloniale rijk van Europa, de USSR, maar dan zonder de Centraal-Aziatische staten. Louter het Slavische hart, zeg maar. En dat beperkt zich niet tot Oekraïne of Belarus, maar omhelst evengoed de Baltische staten, Georgië en Moldavië. Daarom geloof ik dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky gelijk heeft als hij zegt dat het niet zal ophouden met de inname van Oekraïne.’
De Baltische staten zijn wel NAVO- landen.
Marcel H. van Herpen: Het is voor Poetin een ware obsessie. Hij zoekt de grenzen op en lapt daarbij ook het conventionele idee aan zijn laars dat kernwapens louter ter ontrading dienen. Dat is niet nieuw. Denk maar aan de militaire oefeningen onder de naam Zapad (letterlijk: Westen, nvdr) die werden gehouden in 1999, 2009, 2017 en 2021. Ze eindigden met een gesimuleerde aanval op Polen waarbij tactische kernwapens werden gebruikt. Met andere woorden, die tuigen mogen dan wel maar één tiende hebben van de capaciteit van de bom die op Hiroshima werd gedropt, de kernoptie wordt niet uitgesloten. Of zoals viceminister van Defensie Yoenoes-Bek Yevkoerov het op de slotceremonie in september 2021 stelde: het gaat erom een ‘resolute aanval uit te voeren die een ontnuchterend effect heeft op de vijand’.
Is het in dat kader dat we de Russische inname moeten zien van Zaporizja, de grootste kerncentrale van Europa?
Van Herpen: Dat denk ik niet. Het feit dat het complex lange tijd werd beschoten en dat er uiteindelijk brand uitbrak in een van de zijgebouwen, is op zich natuurlijk veelzeggend. Maar als dat zou uitmonden in een kernramp, dan zou de Russische bevolking daar meteen medeslachtoffer van worden. Daar heeft Moskou geen belang bij. Die actie wijst er eerder op dat de Russische communicatie en commandostructuur niet optimaal zijn. Dat hoeft niet te verbazen. Wat zou het Russische leger een perfect geoliede machine zijn, als de rest van het land zucht onder corruptie en wanbestuur?
Georgië en Moldavië zijn nu formeel kandidaat om lid te worden van de EU. Oekraïne vraagt ‘onmiddellijke’ toetreding. Maar ondertussen zitten Albanië, Montenegro, Noord-Macedonië, Servië en Turkije al geruime tijd in de wachtkamer. Wat moet Europa doen?
Van Herpen: EU-toetreding is een lang proces waarvoor unanieme instemming van alle lidstaten nodig is. Tegelijk denk ik dat het hier om een politieke kwestie gaat, eerder dan om een economische. We bevinden ons in een heel bijzondere politieke situatie, waarop de EU positief moet antwoorden. Uiteraard moet daarbij worden gezegd dat de voormalige Sovjetstaten stringent toezicht zullen krijgen op het proces dat tot volwaardig EU-lidmaatschap leidt. Maar op dit moment is het signaal belangrijk, zowel tegenover die lidstaten als tegenover Moskou en de rest van de wereld.
De oorlog pakt voorlopig ongunstig uit voor Poetin.
Van Herpen: Het heldhaftige verzet van de Oekraïners is lovenswaardig. De blitzkrieg is mislukt. De Russische troepen hadden maar voor twee dagen eten bij zich, en bovendien wordt het warmer en dreigen de tanks vast te zitten in de modder. Toch ben ik niet optimistisch. Voor Poetin heiligt het doel alle middelen. Dat er veel burgerslachtoffers vallen, is geen punt. Als hij niet wint, gaat hij valsspelen. Vergelijk de huidige invasie met een boa constrictor, die zich om het Oekraïense volk rolt en vervolgens zorgt voor een langzame dood door wurging.
Wat verwacht u dan dat er gebeurt?
Van Herpen: Het plan is natuurlijk om Kiev te doen vallen, een pro-Russische regering te installeren en het land in de Russische Federatie te absorberen. Zoals dat ging met het Tsjechoslowakije van Gustáv Husák na de Praagse Lente van 1968. Maar ik geloof niet dat zoiets nu lukt. Het zogenaamde Oekraïense broedervolk is in de voorbije twee, drie generaties extreem anti-Russisch geworden en zal zich niet neerleggen bij een pro- Russisch marionettenregime. Bovendien is de jonge generatie Russen, die toegang heeft tot sociale media en niet-gecensureerde nieuwsbronnen, tegen het hele avontuur gekant. Het feit dat in een politiestaat als Rusland al 6000 mensen zijn opgepakt wegens hun verzet tegen de oorlog is hoopgevend. Op termijn ben ik dus wél optimistisch en is zelfs de desintegratie van het regime mogelijk.
Het ongenoegen van jongeren zorgt niet noodzakelijk voor de val van een autoritair regime.
Van Herpen: Klopt. De dreiging moet uit zijn eigen omgeving komen. Fundamenteel heb je drie belangrijke machtskernen: de veiligheidsdiensten, het leger en de oligarchen. Die eerste zijn Poetin bijzonder toegewijd en hebben de meeste macht. De strijdkrachten staan verder af, zij hebben geen vertegenwoordiger in de Russische Veiligheidsraad. We weten dat er kritiek is binnen het leger. Begin februari was er al de open brief van de gepensioneerde kolonel Leonid Ivasjov, die nu de officieuze assemblee van alle Russische officieren voorzit. Hij riep daarin op om af te zien van alle oorlogsplannen. Bovendien valt ook te verwachten dat de strategische fouten die nu worden gemaakt voor gemor onder de troepen zorgen. En wat als de oorlog erg bloedig wordt en er al te veel bodybags naar huis worden gestuurd? En de oligarchen van hun kant zijn niet gelukkig met het avonturisme van hun leider, nu ze zien dat hun villa’s, vliegtuigen en jachten geconfisqueerd en verkocht worden. Alleen hebben zij geen reële macht. Al kan het allemaal erg snel gaan, met een een militaire coup of een grote spontane volksopstand. En dan liggen de kaarten echt anders.
Hadden we Poetin in Tsjetsjenië met verregaande sancties bestraft, dan was de Oekraïense tragedie nooit gebeurd.
Gelooft u dat het zonder Poetin echt afgelopen is voor het regime?
Van Herpen: Zijn opvolger zal toch lessen moeten trekken uit Poetins daden. Ik geloof niet dat er straks een nog extremistischere leider aantreedt, integendeel. Het beleid zal worden omgegooid. Met de volgende Russische president zal te praten vallen.
Wat staat het Westen te doen?
Van Herpen: Actieve NAVO- interventie mag dan de rode lijn zijn – wat ik ook onderschrijf – , het komt eropaan niet bang te zijn en Oekraïne verder te steunen. Het is vijf voor twaalf, maar het kan en het moet. Er valt op dat vlak wat van Poetin te leren. Herinner je hoe de tsjelovetsjki of ‘kleine groene mannetjes’ het bij de annexatie van de Krim hebben klaargespeeld? Ze waren gemaskerd, droegen groene uniformen zonder insignes en Russische wapens, maar Poetin ontkende dat het reguliere soldaten waren. We moeten militair creatief nadenken, en bijvoorbeeld een Europees vreemdelingenlegioen organiseren.
Is er voor Poetin nog een weg terug, bijvoorbeeld via een onderhandelde vrede?
Van Herpen: Dat geloof ik niet. Dat maakt het ook zo gevaarlijk. Poetin is een oorlogsmisdadiger. Het Internationaal Strafhof in Den Haag is de zaak al aan het bekijken, en in Duitsland hebben de gewezen ministers van Justitie en van Binnenlandse Zaken aangekondigd dat ze Poetin in Karlsruhe willen aanklagen wegens misdaden tegen de mensheid omdat hij Oekraïense ziekenhuizen en crèches heeft gebombardeerd.
Het tragische van de hele zaak is dat dit alles niet nieuw is. In Tsjetsjenië werd aan het eind van de vorige en het begin van deze eeuw een tiende van de bevolking uitgemoord – 100.000 mensen – tijdens Poetins oorlogen daar. De EU reageerde nauwelijks. Rusland is er niet eens voor uit de Raad van Europa gezet. En toen de agressie in de Donbas en de Krim plaatsvond, kwamen er wel strafmaatregelen maar ze waren te slap en werkten al snel niet meer. Voor de invasie van 24 februari waren in de Oekraïense oorlog al 14.000 doden gevallen. Europa wilde niet zien dat Rusland neokoloniale oorlogen voerde en daarbij ontzettend driest te werk ging. Hadden we Poetin in Tsjetsjenië met verregaande sancties bestraft, dan was de Oekraïense tragedie nooit gebeurd. Daar moeten we lessen uit trekken. Ik ondervind het zelf ook: mijn drie boeken over Poetins Rusland leverden her en der wel recensies op, maar het is pas nu dat de telefoon roodgloeiend staat. Nu het kalf is verdronken.
Marcel H. van Herpen
1945 geboren in ’s Hertogenbosch, Nederland
1975 behaalt master in de sociologie
1975-1980 werkt aan het Instituut voor Politieke Wetenschappen (Universiteit Nijmegen)
1980-1992 werkt voor het Nederlandse Europahuis
1992 richt de Cicero Foundation op, die Oost-Europese staten helpt bij EU-toetreding
2013 publiceert Putinism: The Slow Rise of a Radical Right Regime in Russia
2014 publiceert Putin’s Wars: The Rise of Russia’s New Imperialism
2015 publiceert Putin’s Propaganda Machine: Soft Power and Russian Foreign Policy
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
