‘Afghanistan: hoe de gewonnen “noodzakelijke oorlog” veranderde in een verloren “oorlog van keuze”‘

De uittocht van de VS uit Afghanistan leidt tot chaotische taferelen. Europese belangen worden geschaad. Vrouwen staan in de kou. Chinezen en Russen omarmen de taliban. Maar wat had Biden anders moeten doen? Was er een deugdelijk alternatief?

Ik ben nooit in Afghanistan geweest. Ik ben enkele keren tot aan de grens geraakt, waar tweedehands de commerciële wonderen van de oorlog te beleven waren. Zowel voor als na 11 september 2001 waren in de grenszone genoeg wapens en drugs verkrijgbaar om heelder delen van de Pakistaanse bevolking aan ongeëvenaard lage prijzen stoned te maken of te bewapenen. Kalasjnikovs? Twee kopen en de derde gratis. Drie Chinese Kalasjnikovs voor de prijs van twee Russische.

Aan de Pakistaanse kant kon je eindeloos uitgestrekte Afghaanse vluchtelingenkampen bezoeken. Of kon je praten met Pakistaanse sympathisanten van de taliban, zij die het zonlicht ontkenden en argumenteerden dat kindbruiden de Heer dienden, zoniet de heren van de taliban.

In die periode hoorde je Pakistaanse vrouwen uit de hogere middenklasse, die gruwden van de taliban, met napret vertellen over hoe wild Kaboel in de jaren 60 wel was. Dan bedoelden ze niet: wild door wapengeweld, maar wild omdat ze er ongestoord hun wilde jaren konden beleven. Daar konden ze in minijurk rondlopen, terwijl dat in Pakistan zo goed als onmogelijk was. Kaboel was het Parijs van de regio. Daar vond je drank en dope, liefde. Daar kon een vrouw ademen.

Die periode ligt al enige tijd achter ons. Het is de vraag of de minijurk zelfs in de tijd ver buiten Kaboel gedoogd werd.

Het land werd een internationale twistappel, met de Sovjets, de VS, de Saoedi’s en natuurlijk de Pakistani die zich moeiden. Pakistan introduceerde de taliban, die langzaamaan de macht naar zich toetrokken op basis van een uit de Steentijd gehouwen versie van de islam. Ze wisten machogedrag, vrouwonvriendelijkheid en sadisme te verenigen. Pakistani, die zagen hoe hun creatie zich plaatselijk tegen hen keerde, konden aan de lijve ondervinden wat dat betekende. Ook in Pakistan werden aanslagen tegen meisjesscholen georganiseerd. Activiste en Nobelprijswinnares Malala Yousafzai, kortweg Malala, overleefde ternauwernood een moordpoging. Bedoeling was om zodanig terreur te zaaien tot er maar een stem meer te horen viel. Die uit de Steentijd.

De taliban overspeelden hun hand toen ze Al-Qaeda en Osama bin Laden vrij spel gaven om de aanslagen van 11 september te beramen. En Osama bedankte hen door een handje toe te steken bij de strijd tegen rivalen binnen Afghanistan.

Heel kort na de aanslagen van 11 september 2001 kwam er een internationale militaire reactie. Wie niet met ons is, is tegen ons, was het devies van toenmalig VS-president George W. Bush. En dus werd even hard tegen de taliban oorlog gevoerd als tegen Al-Qaeda. Op 7 oktober begonnen de bombardementen. Wat later werd ook over land oorlog gevoerd, in samenwerking met plaatselijke clans. De taliban moesten Kaboel en het grootste deel van Afghanistan opgeven. Ze plooiden zich terug in Pakistan. Al-Qaeda was op de vlucht.

Dat had binnen het jaar het einde van de missie kunnen betekenen. Maar de VS en in eerste instantie George W. Bush wilden meer.

‘Een beperkte noodzakelijke oorlog ging in de loop der jaren over in een dure gekozen oorlog’, schreef Richard Haass deze week. Haass, die zijn opiniestuk de titel ‘Amerika’s gekozen terugtrekking’ meegaf, was als medewerker van toenmalig VS-minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell betrokken bij de discussies en de planning van de oorlogsoperatie in de periode 2001-2003.

Winnen, verliezen, meer troepen sturen

George W. Bush kondigde in april 2002 de reconstructie van Afghanistan aan, met de belofte van humanitaire ondersteuning van het land tot 2009. De strafmissie tegen taliban en Al-Qaeda werd een oefening in opbouw, nation-building. De VS en bondgenoten wilden het land op het goede spoor zetten zodat taliban en terreurgroepen er nooit meer voet aan de grond zouden krijgen.

De in principe grootse plannen werden afgezwakt toen in 2002-2003 tot een invasie van Irak werd beslist. Omdat de VS niet te veel soldaten in Afghanistan konden achterlaten, werden de plannen voor een Afghaans leger versneld. Men koos voor goedkoop en kleinschalig, met enkele tienduizenden rekruten.

Op 1 mei 2003 verklaarde VS-minister van Defensie Donald Rumsfeld dat de grote oorlogsoperaties in Afghanistan voltooid waren. Europese naties die niet of weinig tot de oorlogsoperaties hadden bijgedragen, werden aangepord om mee te werken aan de reconstructie. Ook die dag had het officiële einde van de oorlogsinspanning kunnen betekenen.

Echter. De situatie verslechterde en de taliban deden op grote schaal hun herintrede. De troepensterkte van het Afghaans leger werd drastisch opgetrokken. Er werd duchtig opgeleid, onder meer door onderaannemers van het Amerikaanse leger.

Al minstens sinds 2006 wordt in het vooruitzicht gesteld – door de Navo zowel als door de VS – dat het Afghaanse leger het gros van de militaire taken in Afghanistan op zich zal nemen. In datzelfde jaar 2006 verslechterde de veiligheidssituatie nog verder door toenemende bom- en zelfmoordaanslagen van de taliban, onder meer gericht tegen ngo’s. Waardoor de buitenlandse militaire aanwezigheid toch weer essentieel werd geacht.

In 2009 was de situatie in het land op een dieptepunt beland. De kersverse president Barack Obama, die campagne had gevoerd tegen de oorlogen van Bush, zag zich gedwongen, tegen zijn kiesbeloften in, het aantal VS-troepen in Afghanistan drastisch op te voeren. Op het hoogtepunt waren er 110.000 VS-soldaten in het land. Dat werd gekoppeld aan de nieuwe belofte om het merendeel van de troepen tegen eind 2011 terug te trekken. Vicepresident Biden argumenteerde destijds tegen de troepenverhoging. Een ingedommelde publieke opinie stond toen al aan de kant van Biden.

In mei 2011 werd Osama bin Laden gedood door een VS-team. Ook dat had een symbolische aanleiding kunnen zijn om de militaire aanwezigheid van de VS in Afghanistan te beëindigen. Maar de generaals overtuigden Obama dat het nuttig en nodig was te blijven.

Sinds 2011 is er vaker overwogen om te vertrekken. Maar die overwegingen werden telkens weggeblazen door gebeurtenissen of rapporten, door pleidooien van generaals. De taliban bleven terrein veroveren.

Tot president Trump in 2019-2020 de knoop doorhakte en een vertrek van de VS-troepen onderhandelde. Slecht onderhandelde, vindt Biden nu, vonden velen toen ook, maar de publieke opinie in de VS maakte het niet veel meer uit. Echte emoties kwamen pas los toen Trump de taliban naar Camp David uitnodigde, nog wel in de dagen voor de 11 septemberherdenkingen. Nadat een Amerikaan bij een aanslag in Afghanistan overleed, werd dat plan weer opgegeven. De onderhandelingen werden elders afgerond. Trump reduceerde de Amerikaanse troepenmacht van goed 15.000 tot enkele duizenden. Hij liet 5000 taliban vrij, waarbij de leider van de groep, in ruil voor de belofte dat de taliban tot de terugtrekking in mei 2021 geen VS-doelwitten zouden aanvallen.

Wat de oorlog opleverde

Wat in al die jaren precies de missie was van de buitenlandse interventie was soms vaag, maar het draaide rond enkele thema’s: een stevige regering installeren en een stevig leger dat in de toekomst een dam zou vormen tegen terreurbewegingen en de taliban, met liefst enige democratie en vrouwenrechten.

Die inspanning was niet op alle terreinen een mislukking. Inzake vrouwenvertegenwoordiging, vrouwentewerkstelling, vrouwenonderwijs werd vooruitgang geboekt – dat kon moeilijk anders na de taliban, maar de vooruitgang was tastbaar. Onder de taliban, dus tot 2001, ging nul procent van de vrouwen naar school. In 2018 zou ruim 80 procent van de meisjes ten minste lager onderwijs hebben gevolgd. Het gemiddeld inkomen verdubbelde, vooral ten gevolge van buitenlandse steun, al werd de economische groei afgeplat vanaf 2012. Afghanistan bleef ook na de verdubbeling van inkomens een van de armste landen ter wereld.

Andere luiken mislukten. Misschien dat de eerste president, Hamid Karzai, legitiem verkozen werd. Maar ook zijn verkiezing werd gesmoord in beschuldigingen van fraude en corruptie. In een gefragmenteerd land als Afghanistan waren regeringen maar moeilijk te beschouwen als de legitieme vertegenwoordiging van de bevolking. En de taliban slaagden erin de volgende stembusgangen te saboteren met bomaanslagen, die de opkomst drukten.

Het grotere probleempunt was echter het leger.

In de weken na elf september deden de VS er niet geheimzinnig over dat ze warlords afkochten/omkochten om kant te kiezen tegen de taliban. Verhalen over CIA-agenten of leden van de Special Forces die met tassen vol dollars arriveerden, waren legio.

Sindsdien werden vele miljarden dollars geïnvesteerd in een geregeld leger en een politiekorps. In theorie werden 350.000 soldaten en politiemensen opgeleid. Delen van het leger functioneerden. De oorlog liet sporen na: 66.000 leden van politie en leger lieten in de voorbije twintig jaar het leven.

Hoe het leger faalde

Dat leger had de ruggengraat moeten worden van het nieuwe Afghanistan. President Biden had het deze week nog over 300.000 mensen die door de VS heel behoorlijk uitgerust en betaald werden.

Er was niets in de rapporten van inlichtingendiensten, verklaarde VS-topgeneraal Mark Milley woensdag, ‘dat aangaf dat dit leger en de regering in elf dagen zouden instorten’.

Uit krantenverslagen weten we intussen hoe dat kon. De taliban waren sinds begin 2020, toen de onderhandelingen met de regering Trump nog volop aan de gang waren, gesprekken aangegaan met plaatselijke leiders van het regeringsleger. Officieel probeerde men tot een staakt-het-vuren te komen, maar er werden toen al voorwaarden bedongen voor een overgave, met beloftes rond amnestie en financiële vergoedingen.

Die toenaderingspogingen van de taliban werkten des te beter omdat het leger meer en meer door een eigen leiding in de steek gelaten werd. Troepen hadden bij hun overgave vaak al maanden geen salaris meer ontvangen, geen munitie en geen voedsel. Het geld dat de VS stortte verdween onderweg.

Kon ons dat verrassen? Biden en topgeneraal Milley beweren van wel. Maar rapporten en krantenverslagen hadden hen wijzer kunnen maken. Eind 2019 had bijvoorbeeld The Washington Post op basis van rapporten en interviews met betrokkenen uitvoerig over de problemen bericht. Op papier, aldus de Post, ‘zijn er 352.000 soldaten en politiemensen’. ‘Maar de Afghaanse regering kan maar bewijzen dat 254.000 van hen dienst doen’. Het geld dat de VS voor de anderen dokte, maakte een select groepje Afghanen schatrijk. Al in 2005 sloeg minister Rumsfeld alarm over de politie. De politiemensen wierpen wegblokkades op om tol te innen. Ze troggelden geld af, verspreidden terreur onder de bevolking en lieten na de echte politietaken te vervullen.

Michèle Flournoy, een van de architecten van Obama’s plannen voor Afghanistan, legde aan The Washington Post uit hoe faliekant die uitdraaiden.

Eerst, zegt ze, was ze hoopvol gestemd. ‘We vonden alle mogelijke bondgenoten’. Voornamelijk vrouwen en jonge Afghanen.

Maar die bondgenoten konden niet op tegen de verrotting binnen de regering. Ze had wel enige corruptie verwacht, maar de corruptie was dusdanig dat de legitimiteit van de regering helemaal ondergraven werd. ‘We realiseerden ons dat dit niet zou werken. We hadden een grote gok gewaagd (met de troepenuitbreiding, red.) om vervolgens te ontdekken dat onze plaatselijke partner rot was’.

Het kon ook moeilijk anders, geeft ze toe. ‘Kijk naar de Afghaanse grondwet die in Bonn ontstond, en die tot doel had een Westerse democratie te creëren. Terugblikkend zaten de VS en hun bondgenoten van in het begin fout. De normen die we introduceerden waren gebaseerd op onze democratische idealen, niet op wat houdbaar en werkbaar was in een Afghaanse context’.

Maar die vaststelling leidde toen niet tot een ommezwaai, of een vertrek van de VS-troepen. De vaststelling belette evenmin dat om de paar maanden figuren uit de VS-legerleiding in het Congres verklaringen aflegden over hoe het de goede kant uitging met het Afghaans leger. Want dat was ook een constante: intern waren de opeenvolgende VS-regeringen zich heel bewust van de problemen, naar buitenuit werd er vergoelijkt en verdonkeremaand.

Neoconservatieve senatoren probeerden een zo zonnig mogelijk beeld te scheppen, om de oorlogsinspanning niet in gedrang te brengen. En aan de andere kant van het politieke spectrum waren vertegenwoordigers van ngo’s even hard geneigd de vooruitgang inzake vrouwenrechten in de verf te zetten, en over de stinkende potten te zwijgen, of ze te relativeren.

In The NewYorker citeert specialist Jon Lee Anderson een Amerikaanse luitenant-kolonel die een gerelateerd probleem aankaart. Hij verdacht meerdere van de Afghaanse militairen ervan met de taliban samen te werken. ‘De culturele complexiteit is zo groot dat ze voor ons moeilijk te begrijpen valt. Voor Amerikanen zijn dingen zwart of wit – de goeden tegen de slechten. Voor Afghanen geldt dat niet. Zij onderscheiden goede taliban en slechte taliban. En met sommigen kun je overeenkomsten sluiten. Het gaat gewoon ons petje te boven’.

Bijna alles wat over het Afghaanse leger wordt beschreven, kon eerder ook over het Iraakse leger worden gezegd. Dat leger smolt weg als boter in het woestijnzand toen IS een offensief begon.

Fouten

In opiniestukken valt te lezen dat de aftocht van de VS-soldaten een deuk is voor het imago van de VS en van Biden. Richard Haass heeft het over een ‘strategisch en moreel falen’. Angela Merkel schuift de schuld voor de chaos in Bidens schoenen. Er is geen weg naast: dit is voor de VS en de bondgenoten een verloren oorlog. Na 20 jaar dure strijd komt de vijand terug aan de macht.

Het alternatief was: de buitenlandse militaire aanwezigheid weer aanzwengelen, en dat misschien tot het einde van de tijden.

Ik denk dat het wel zal meevallen met die deuk. Wat volgens mij echt een deuk voor het image is: dat Westerse machten, de VS op kop, er gedurende 20 jaar niet in slaagden een niet-corrupt leger in Afghanistan op de been te brengen. Dat de VS geen garantiesysteem in hun betalingen hadden ingebouwd om de dode zielen en de niet-geleverde proviand en salarissen op te merken. Dat men tegen beter weten in maar doorging met nation-building, met een aanpak die niet werkte, en tot op grote hoogte haaks stond op het land.

Maakte Biden fouten? Natuurlijk wel. Mede omdat het Afghaanse leger zo snel de geest gaf, lopen de evacuaties in het honderd. Van een ploeg die competentie claimde na de wildwestaanpak onder Donald Trump, verwacht je in- en vooruitzicht. Die waren er niet. De VS-papieren voor bevriende Afghanen en hun families, die voor evacuatie in aanmerking komen, hadden in orde moeten zijn. De bondgenoten werden blijkbaar in het pikkeduister gelaten. Er was geen overleg of uitwisseling van informatie.

Had het geholpen om de terugtrekking uit te stellen? Sommigen hadden een terugtrekking in de winter verkozen omdat de taliban in de winter moeilijker een offensief kunnen voeren. Maar ze hadden nauwelijks een offensief nodig, is gebleken. Had een uitstel van enkele weken de evacuatiesituatie kunnen verbeteren? Misschien, maar het verleden heeft Biden geleerd dat een klein uitstel tot groter uitstel kan leiden.

Had Biden betere voorwaarden kunnen bedingen bij de taliban? Misschien, maar wellicht ook niet. Hij had het akkoord dat onder Trump was afgesloten gemakkelijk kunnen herroepen. De taliban hebben echter de luxe van het geduld. Ze konden wachten. Ze veroverden zo al terrein. Om gewicht in de onderhandelingsschaal te werpen had Biden terug meer actieve Amerikaanse troepen naar Afghanistan moeten sturen, en meer Amerikaanse levens moeten riskeren. Wat hij onder geen beding wou. En dus had hij geen hefboom om te onderhandelen.

Laat hij/laten wij de Afghanen nu in de steek? Ongetwijfeld. We hebben een probleem met realistische verwachtingen en gedoseerde beloften, en anderen zijn daar doorgaans de dupe van. We hebben intussen een ruime ervaring met het in de steek laten. De Koerden (al minstens twee keren zelfs) en de Syriërs hebben we recent zonder veel pudeur in de steek gelaten. Vooral Afghaanse vrouwen staat niets goeds te wachten.

Hoe zal het aflopen?

In eerste instantie slecht, valt te vrezen. De taliban zullen even proberen een gematigd gezicht te tonen, en daar niet blijvend in slagen. Al helemaal niet als ambtenaren, vrouwen en jongeren in het land obstructie zouden plegen, en internationale instanties de geldkranen dichtdraaien. De taliban zullen als overwinnaars weer een lichtend voorbeeld worden voor sommige moslims, een aantrekkingspool voor would-be terroristen. Dat alles is geen goed nieuws voor seculiere en/of gematigde moslims. De vluchtelingenstromen uit Afghanistan zullen voor de zoveelste keer toenemen.

Misschien het enige positieve is dat we weer even geleerd hebben dat een oorlog van keuze geen goed idee is. Er is geen groot plaatselijk draagvlak, we hebben geen geduld, we ontberen essentiële kennis, en voor we het weten blijken we een regime te ondersteunen dat voor de bevolking niet veel beter is dan de taliban.