‘Minder vliegen is heel sociaal’

‘In de klimaatdiscussie wordt het sociale argument soms nogal ruim gebruikt. Niet om te pleiten voor meer gelijkheid, maar wel om een ecologisch gulzige levensstijl te verdedigen die zelf leidt tot meer ongelijkheid’, schrijft Jan Mertens van Oikos voor De Doordenkers van Knack.be.

Terwijl buiten de recente hittegolf aangeeft wat de volgende jaren het nieuwe normaal zal worden, wurmen deze dagen duizenden mensen zich in de vertrekhal van de luchthaven. Ze willen weg uit de sleur, naar ‘ergens’. Ze rekenen er waarschijnlijk wel op dat er daar een goede airco zal zijn. Ze hopen ook dat ze vooral geen last zullen hebben van morrende arbeiders die in de onderwereld van de luchthaven in moeilijke omstandigheden de bagage moeten verwerken en prikacties hebben aangekondigd. Aan die sociale kwestie willen we liever alleen een beetje aandacht geven op een rustig moment in het jaar, als er niemand het vliegtuig neemt. Velen voelen het tegelijk misschien als een soort sociaal recht, het vliegtuig nemen tegen een zo laag mogelijke prijs.

In een interview in het radionieuws zei een van de vertrekkers op de vraag waarom hij naar Praag ging: ‘Het vliegtuig is goedkoop en het bier is goed daar.’ Misschien zijn sommigen ook wel een beetje bang. Dat het zo warm wordt in Spanje en Frankrijk, dat was nu ook weer niet de bedoeling. Ze hadden bij de recente verkiezingen het klimaat toch weggestemd? Kan de overheid, of kunnen de ‘anderen’ er niet voor zorgen dat die ‘hype’ van het klimaat ophoudt en dat we gewoon op vakantie kunnen vertrekken?

Je moet al erg veel moeite doen om niet te merken dat er wel erg veel berichten in het nieuws komen over extreme weersomstandigheden. In India waren er de voorbije weken temperaturen van boven de 50°C. Laten we zeggen dat er ondertussen meer dan voldoende bewijzen zijn dat de klimaatverandering volop bezig is, ook bij ons, en dat alles erop wijst dat meer extreem weer frequenter zal voorkomen. Het is merkwaardig hoezeer we blijkbaar nog steeds een vervelende werkelijkheid uit beeld kunnen houden. Gewoon een airco meer zetten, denken velen. Dat is iets als: bomen kappen om het bos te redden. Men verwacht dat tegen 2050 de mondiale energievraag voor koeling maal drie zal gaan. Waarmee we – zonder drastisch ander beleid – de klimaatverandering alleen maar zullen versnellen. En zo ook de ongelijkheid die er het gevolg van is.

De werkelijkheid heeft ook rechten. Binnen de korte tijd die we nog hebben om de klimaatomslag te maken ook nog eens het vliegverkeer fors laten groeien, dat kan eigenlijk helemaal niet. Een recent rapport van het Europees Milieuagentschap en de luchtvaartsector zelf maakt het voldoende duidelijk voor wat de EU betreft. Het aantal vluchten zal nog met zeker 42% toenemen tussen 2017 en 2040. Tegen 2040 zullen emissies van CO₂ met 21% en van NOx met 16% toenemen. Uit het rapport blijkt duidelijk dat de groei het probleem is. Technologische verbeteringen volstaan niet om die te compenseren. En terwijl de luchthaven van Zaventem geweldig veel moeite doet om zichzelf als ‘groen’ te profileren, blijkt uit een onderzoek van de VUB en de UAntwerpen dat de luchthaven slechts 0,23% van zijn reële CO₂-uitstoot rapporteert.

Zonder forse koerswijziging zal alleen al het toeristisch luchtverkeer de hele klimaatruimte van het akkoord van Parijs innemen. Tegelijk weten we ook dat de klimaatverandering vandaag al de ongelijkheid tussen rijk en arm doet toenemen, ook in Europa. In de steden kun je bijna perfect voorspellen waar de impact door hittestress het grootst zal zijn. Kwetsbare bevolkingsgroepen wonen vaak in huizen van lagere kwaliteit, hebben vaak een meer kwetsbare gezondheid, kunnen niet genieten van heel wat fiscale woon- en energiemaatregelen die vooral op de betere middenklasse zijn gericht en hebben ook niet de middelen om even naar de andere kant van Europa te vliegen. Klimaatverandering is zelf een sociale kwestie. Wereldwijd is het zo dat zij die het minst verantwoordelijk zijn voor de klimaatverandering er de zwaarste prijs voor betalen.

Het valt op hoe in dat hele debat sociale argumenten nogal eens erg selectief of bewust misleidend worden gebruikt. Dat kwam al zeer goed aan bod in een recent artikel van Tine Hens in Mo. Zo lang we discussiëren in termen van rijk of arm is het debat vaak nogal ‘veilig’, want de rijken, dat zijn toch altijd de anderen… We moeten het debat voeren over de ecologische voetafdruk. In een begrensde wereld is een te grote voetafdruk asociaal. Er kan niet iets bestaan als een individueel ‘sociaal recht’ op zoveel mogelijk, zo goedkoop mogelijk en zo ver mogelijk vliegen, ook al zijn velen dat zo gaan beschouwen en ook al voelen velen het idee van minder vliegen aan als een inperking van een verworven levensstijl. Het is zinvol om de woorden nauwkeurig te gebruiken. Een verworven levensstijl is op zich niet sociaal, als de voetafdruk daarvan bijdraagt aan ongelijkheid, en dus op minder kansen op een waardig leven voor anderen.

Wereldwijd heeft slechts een minderheid van de mensen ooit in een vliegtuig gezeten. Het is dus helemaal niet zo dat ‘iedereen’ vliegt, het is in de feiten een privilege. Een privilege dat sociaal niet neutraal is. Als de klimaatverandering ontspoort, en in de richting van + 4°C gaat, zullen grote delen van de wereld quasi onbewoonbaar worden. Waar zullen die mensen naartoe gaan? Zullen alleen rijke mensen in hun door privéfirma’s bewaakte gebouwen met airco recht hebben op een waardig leven? Het doel om de klimaatverandering de volgende jaren door ambitieus beleid richting + 1,5°C te brengen is dus op zich al een sociaal doel, laten we dat vooral niet vergeten.

Het is zorgwekkend als zelfs sommige groene politici de indruk lijken te wekken dat je zou moeten kiezen tussen klimaatbeleid en een sociaal-progressief beleid. Het tegendeel is waar, of zou waar moeten zijn. We moeten wel de vraag goed stellen. Is de sociale kwestie dat de arme mensen nog niet genoeg vliegen? Of is de sociale kwestie dat de ecologisch gulzigen te veel vliegen? Sociaal beleid gaat volgens mij over het garanderen van de grondrechten van alle burgers nu en in de toekomst, niet over het verdedigen van een ecologisch te gulzige levensstijl van sommigen.

Stel dat we ervan uitgaan dat we enerzijds vliegen als potentieel aangenaam en verrijkend beschouwen en dat we anderzijds de ecologische voetafdruk van onze manier van leven drastisch moeten verkleinen. Dan kun je de contouren zien van wat we sociaal zouden kunnen noemen. Als vliegen ten eerste zo geweldig is, dan zijn er geen argumenten waarom onze kinderen en kleinkinderen het niet meer zouden mogen. Minder vliegen nu zodat anderen later het ook nog kunnen is dus sociaal. Ten tweede zou het goed zijn dat onze sociale bekommernis toch ook meer gaat naar de mensen die het slachtoffer zijn van het lagekostenmodel dat we normaal zijn gaan vinden. Minder vliegen en er meer voor betalen, zodat ook wie onze koffer moet verslepen een eerlijk loon krijgt, dat is sociaal. En mensen in het Zuiden die alleen via toerisme een inkomen kunnen verwerven kunnen we ook helpen door aan hen eerlijke internationale handelsrelaties te bieden en hun grondstoffen niet te plunderen. Een chaotische klimaatverandering zal trouwens ook die toeristische bestemmingen onleefbaar maken.

Met betere technologie (efficiëntere motoren, andere brandstoffen of mogelijk ooit elektrisch vliegen), fiscale verschuivingen en efficiënter beheer van de luchthavens kunnen we stappen vooruit zetten, maar die zullen niet volstaan om de forse groei van het luchtverkeer en zo de stijgende negatieve milieu-impact – die zich dus in sterke mate sociaal uit – op te vangen. Hoe we het ook draaien of keren, met welke communicatietechnieken we het ook verpakken, we zullen moeten praten over een vorm van ‘minder’. Met een moedig sociaal beleid kunnen we ervoor zorgen dat het in de eerste plaats de ecologisch gulzigen zijn die hun voetafdruk gaan verkleinen, en zo ecologische ruimte creëren waardoor ook anderen uitzicht krijgen op een waardig leven. Ook heel wat mensen die zichzelf geweldig progressief en milieubewust vinden zouden eens eerlijk in de spiegel moeten kijken.

Als we door een omvattend en ambitieus beleid ervoor kunnen zorgen dat we de voorziene groei van het luchtverkeer kunnen inperken – en dat kan alleen als minstens sommigen minder gaan vliegen – dan hebben we daarmee iets gedaan dat heel sociaal is.