Opwarming van de aarde: naderen we het point of no return?

De klimaatjongeren hebben het beter begrepen dan onze politici: we mogen geen minuut meer talmen met maatregelen om de opwarming van onze planeet een halt toe te roepen.

Een grot in het noorden van Iran heeft informatie opgeleverd over de vraag waarom een van de eerste beschavingen zo’n 4200 jaar geleden ten onder is gegaan. Het Akkadische Rijk, gelegen bij de rivieren Tigris en Eufraat, op het grondgebied van het huidige Irak en Iran, heeft maar een kleine twee eeuwen bestaan. Daarna stuikte het door conflicten en grootschalige migratie in elkaar.

De geschiedenis van de mensheid is er een van domheid, ontkenning en lanterfanten gevolgd door heroïsche achterhoedegevechten.

Een artikel in het vakblad Proceedings of the National Academy of Sciences draagt nu bewijzen aan dat een klimaatverandering de ondergang van de Akkadiërs heeft bespoedigd. Hun rijk bezweek door de gevolgen van een plotse droogte die vooral het noordelijke deel trof, waar op grote schaal aan landbouw werd gedaan. Er was vroeger al geopperd dat langdurige droogte de oorzaak van de ondergang was, maar niet iedereen was overtuigd.

Nu is er een grondige analyse gemaakt van het stof in de grot, zelfs de stalagmieten leverden chemische informatie op. Alle bevindingen wijzen op een droge periode van ongeveer 290 jaar, die begon tijdens het hoogtepunt van het Akkadische Rijk. De noordelijke bewoners migreerden massaal naar het zuiden, waar ze op een 180 kilometer lange muur stuitten die de zuiderlingen hadden opgetrokken om hen tegen te houden. Het doet sterk denken aan gebeurtenissen elders in de wereld vandaag.

Iets vergelijkbaars gebeurde met de Maya’s in Midden-Amerika, wier beschaving rond het jaar 750 van onze jaartelling haar hoogtepunt bereikte. In het jaar 900 kwam er abrupt een einde aan hun bouw- en andere activiteiten. Een analyse in Science wees uit dat de val van de Maya’s gepaard ging met een periode waarin er tot 70 procent minder regen viel dan gewoonlijk. Wetenschappers waren er als de kippen bij om te stellen dat het niet eens een zware droogteperiode was, maar ze had wel enorme maatschappelijke effecten. Er is niet altijd veel voor nodig om een samenleving uit evenwicht te brengen.

Geen natuurlijke buffer

Slechts weinig plekken op de aarde zijn ongevoelig voor de gevolgen van een klimaatverandering, zo bleek onlangs nog uit een studie waarin wetenschappers de klimaatveranderingen van de voorbije 800.000 jaar in kaart hebben gebracht. Rekenen op een natuurlijke buffer om de effecten van de recente snelle opwarming te counteren, is dus ijdele hoop. De plekken met de grootste stabiliteit zijn daarenboven biotopen die het minst bewoonbaar zijn voor mensen, zoals woestijnen.

Wetenschappers krijgen stilaan zicht op wat een klimaatopwarming voor onze onmiddellijke toekomst zal betekenen. Het klimaatakkoord van Parijs van eind 2015 sloot af met een globale overeenkomst om de opwarming wereldwijd tot maximaal 2 graden Celsius te beperken. Maar nu wordt duidelijk dat we beter kunnen mikken op een maximale stijging van 1,5 graden Celsius als we niet met onoverkomelijke problemen te maken willen krijgen. De wereld kreunt nu al onder lange droogteperiodes, zware orkanen, hevige bosbranden en grote overstromingen.

Sinds 1900 is de globale temperatuur met ongeveer 1 graad Celsius gestegen. Tegen 2040 zou de stijging met 1,5 graden een feit zijn. Wetenschappers hopen dat we op een efficiënte manier een deel van het broeikasgas CO2 uit de atmosfeer kunnen halen om de klimaatopwarming te beperken.

De effecten zullen niet evenredig over de aarde verdeeld zijn. De poolgebieden zijn nu gemiddeld al meer opgewarmd dan de rest van de wereld. Daardoor smelt het ijs sneller dan was voorzien in de initiële klimaatrapporten. In gematigde streken, zoals waar wij wonen, zullen de heetste zomerdagen gemiddeld 3 graden Celsius heter worden. Het Middellandse Zeegebied zal extra hard getroffen worden, met woestijnvorming en massamigratie tot gevolg.

Tropische regio’s zullen meer hittegolven krijgen, zoals Australië nu al ervaart. Als de aarde 1,5 graden warmer zal zijn, zal naar schatting 15 procent van de wereldbevolking geregeld te kampen krijgen met ongezonde hitteperiodes. Vooral in tropische steden zullen ongeveer 350 miljoen mensen met hittestress te maken krijgen, die dodelijk kan zijn. Warmere lucht houdt ook meer vochtigheid vast, zodat de regenval geconcentreerd zal worden in kortere periodes met veel meer regen dan nu. Dat zal schade veroorzaken.

Dat hittegolven vooral in steden tot meer doden leiden, is goed gedocumenteerd. De zware hittegolf van 2003 was ter zake een graadmeter. Een studie in Nature Climate Change stelt dat ook het aantal zelfmoorden toeneemt in hetere leefomstandigheden. Zelfs een kleine stijging in de gemiddelde maandelijkse temperatuur kan een aanzienlijke verhoging van het aantal zelfmoorden veroorzaken. Per graad dat de gemiddelde temperatuur stijgt, zijn er in de VS 0,7 procent meer zelfmoorden – en in Mexico 2,1 procent meer. Ook het aantal depressieve mensen zal toenemen, net als de kosten voor de volksgezondheid.

Stijgende zeespiegel

Hoe de stijging van de zeespiegel zal evolueren, is moeilijk gedetailleerd in kaart te brengen. We zitten nu met een zeespiegel die gemiddeld 8 centimeter hoger ligt dan in 1990 en zo’n 20 centimeter hoger dan in 1900. Verwacht wordt dat hij tegen 2100 gemiddeld nog eens tussen de 26 en de 77 centimeter zal stijgen. Daardoor zullen wereldwijd minstens 136 grote havens onder water lopen en meer dan 150 miljoen mensen moeten verhuizen. Zelfs als we de temperatuurstijging tegen 2100 kunnen beperken tot 1,5 graad Celsius, zal de zeespiegel nog eeuwen blijven stijgen door zogenaamde latentie-effecten in de reactie van sneeuw en ijs op de hogere temperaturen.

Ecosystemen zoals koraalriffen en regenwouden zullen zwaar getroffen worden. Dat kan leiden tot versnellende effecten, want wouden slaan veel koolstofdioxide op. Als die wouden afsterven, komt er nog meer CO2 in de atmosfeer terecht. Door de drastische veranderingen in hun omgeving zullen ook veel diersoorten, zowel in de zee als op het land, grote delen van hun leefgebied verliezen. Parasieten die tropische koortsen overdragen, zullen dan weer profiteren van de nieuwe mogelijkheden.

Alle vormen van landbouw en visserij zullen te lijden hebben van de klimaatopwarming. Als gewassen in de lente sneller groeien omdat het warmer is dan normaal, krijgen ze later in het seizoen een terugslag, waardoor ze minder voedzaam zullen zijn. In tegenstelling tot wat boerenorganisaties nu beginnen te beweren, zijn weilanden géén goede opvangplekken voor CO2. New Scientist stelde onomwonden dat graasweiden met koeien ‘een gigantische bron zijn van zowel CO2 als methaan’ – dat laatste is een nog sterker broeikasgas dan CO2. Wetenschappers gaan ervan uit dat de oogsten globaal een derde kleiner zullen zijn dan nu als we moeten opboksen tegen hogere temperaturen. Meer dan 100 miljoen mensen zullen dan in extreme armoede gedreven worden.

Dat zijn wetenschappelijk gezien allemaal realistische gevolgen bij een klimaatopwarming van 1,5 graad Celsius. De kans dat we daaronder kunnen blijven, lijkt momenteel zo goed als nihil. Overal in de wereld sussen politici dat het allemaal zo erg wel niet zal zijn, dat doemdenkers de wereld niet mogen overnemen. Ondertussen gebeurt er te weinig om het tij te doen keren. Gelukkig zijn er tieners en studenten die nuchterder met de realiteit omgaan dan de heerschappen die menen zich interessant te moeten maken met een discours dat compleet contraproductief is, zeker op langere termijn.

Er is namelijk geen enkele indicatie dat de globale CO2-uitstoot snel zal dalen. In 2018 klokte hij 2,7 procent hoger af dan in 2017. Zelfs in Vlaanderen kon er sinds 2005 amper een daling geregistreerd worden. Er is in de nabije toekomst geen beterschap te verwachten, omdat in landen met een grote bevolking als China en India steeds meer mensen meer energie zullen verbruiken.

Chronisch watertekort

Zodra de opwarming 2 graden Celsius of meer bedraagt, kan alles uit de hand lopen. Volgens Nature zouden dan bijna alle koraalriffen uitsterven, met grote gevolgen voor de ecosystemen in de oceaan. Een derde van de wereldbevolking zou geregeld getroffen worden door extreme hittegolven. En het aantal mensen dat met chronisch watertekort te maken krijgt, zou verdubbelen.

De klimaatopwarming hééft de neiging om op korte termijn te versnellen. In dat geval zouden we de kaap van de stijging met 1,5 graad Celsius al in 2030 ronden, en zouden we in 2045 met een stijging van meer dan 2 graden zitten. Steeds meer wetenschappers gaan ervan uit dat we, als er niet snel een ommekeer komt, tegen het einde van de eeuw een stijging van gemiddeld 3 graden zullen hebben. ‘Dat zou het definitieve einde betekenen van het vriendelijke Holoceen-klimaat waarin onze beschaving heeft kunnen floreren’, concludeerde New Scientist. In de plaats zou een ‘veel minder gastvrij’ klimaat komen.

Dat brengt ons bij het angstaanjagende concept van de broeikasaarde, dat enkele gerespecteerde klimaatwetenschappers onlangs te berde brachten in Proceedings of the National Academy of Sciences. Als we de opwarming niet tot maximaal 2 graden Celsius kunnen beperken, zouden er plots grootschalige veranderingen in de atmosferische en klimatologische omstandigheden volgen, zoals het massaal vrijkomen van het broeikasgas methaan uit de snel smeltende permafrost. Dan zouden we een stijging van de globale temperatuur met 4 tot 5 graden Celsius niet meer kunnen vermijden. Het systeem is onomkeerbaar: zodra je in dat scenario terechtkomt, kun je er niet meer uit weg.

Dat zal niet alleen een enorme impact hebben op alle leven op aarde, het zal onze planeet ook een volledig ander klimaat bezorgen. Sinds 3 miljoen jaar, dus min of meer sinds het begin van de evolutie van de eerste mensachtigen, kent de aarde een gematigd klimaatsysteem dat oscilleerde tussen twee fasen: ijstijden en warmere interglaciale periodes zoals die waarin we ons nu bevinden. Het broeikaseffect zou de aarde definitief in een ander regime kunnen duwen. Sommigen bestempelen dát als doemdenken, maar een groeiend aantal wetenschappers beschouwt het als een scenario dat ernstig moet worden genomen. Al was het maar omdat het zou kunnen bijdragen tot een verhoging van de inspanningen om de opwarming tegen te gaan.

‘De geschiedenis van de mensheid is er een van domheid, ontkenning en lanterfanten, gevolgd door heroïsche achterhoedegevechten om tegen alle verwachtingen in toch te slagen’, besloot New Scientist zijn analyse van het probleem. ‘De klimaatcrisis bevindt zich dicht tegen dat omslagpunt aan. Hopelijk heeft de huidige generatie het gezond verstand om door te duwen.’

De Greta Thunbergs en Anuna De Wevers van deze wereld wacht een grote taak. Niet minder dan de toekomst van de mensheid is in het gedrang.

CANADA EXPERIMENTEERT MET KOOLSTOFTAKS

– Industrieel biotechnoloog en ondernemer Wim Soetaert hield onlangs op de website van Knack een overtuigend pleidooi voor een stevige koolstoftaks. Als je elke ton uitgestoten CO2 belast met minstens 30 euro (volgens sommigen mag dat 50 tot 80 euro zijn), zul je industriëlen en consumenten bijna verplichten om alternatieven te zoeken. Zo kun je het gebruik van fossiele brandstoffen versneld afbouwen. Een taks van 30 euro per ton lijkt misschien weinig, maar in Vlaanderen wordt momenteel elk jaar ongeveer 45 miljoen ton CO2 uitgestoten.

– Het concept van de CO2-taks wordt ook in de wetenschappelijke vakliteratuur gepromoot. Zelfs het vakblad Nature zet erop in. Volgens het blad moet de kostprijs van CO2 omhoog om de transitie naar een fossielebrandstofvrije maatschappij te versnellen. Om zo’n ommekeer verteerbaar te maken voor ‘gele hesjes’, moet je de taks op CO2-uitstoot compenseren met een belastingvermindering elders. Zo geef je het geld terug aan de mensen.

– Canada is met zo’n experiment begonnen. Dit jaar zal men er een CO2-taks uitrollen, maar de opbrengsten ervan zullen via een belastingaftrek teruggegeven worden aan de bevolking. Berekeningen wijzen uit dat het voordeel voor armere mensen verhoudingsgewijs groter zal zijn dan voor rijkere – wat een extra incentive kan zijn om iedereen mee te krijgen. Je hoeft je dus niet langer te verschuilen achter ‘het draagvlak dat voldoende groot moet zijn’, zoals politici graag doen. Je kunt meteen aan de slag.