Geluk heeft ook een keerzijde: lessen uit het Hoge Noorden

Terwijl wij in Vlaanderen ons opmaken voor de actie ’30 dagen zonder klagen’, duiken de Scandinavische landen steevast op bovenaan ranglijsten op basis van levenstevredenheid. Toch zijn ook de noordelijkste Europeanen niet extreem gelukkig.

Binnenkort start in Vlaanderen voor de tweede keer de actie ’30 dagen zonder klagen’. Een maand lang wordt de Vlaming gevraagd om spaarzaam om te gaan met zijn klaaggezangen en zich bewust te worden van zijn dagelijks geëmmer dat de geluksbeleving mogelijk in de weg staat.

Een actie als deze toont aan dat wij, Vlamingen die leven in een stabiele, vrije en veilige regio, het moeilijk hebben om gelukkig te zijn met wat we hebben. Maar heeft de Vlaming eigenlijk écht zo veel om over te klagen? Volgens het World Happiness Report van de Verenigde Naties alvast niet. In dit jaarlijkse rapport waarin landen worden gescoord op levenstevredenheid staat België van de 156 onderzochte landen op een niet onverdienstelijke achttiende plaats. De gelukkigste landen ter wereld situeren zich volgens het rapport allemaal in Scandinavië.

Toch hoeven we niet meteen naar het noorden om gelukkig te zijn. Een lijst van landen op basis van subjectief welbevinden opstellen is immers altijd een moeilijke opgave en met een stevige korrel zout te nemen. Dat komt onder meer omdat de definitie van geluk niet objectief en vaststaand is. Er zijn immers zoveel definities van geluk als er mensen op de wereld zijn. Een Japanner zal minder snel tevreden zijn dan bijvoorbeeld een Australiër.

Geluk is en blijft een zoektocht naar de heilige graal. Dat ontdekten ook de Nederlanders Alissa Van der Voort en Tjerk Klompmaker die met het klassement van het World Happiness Report in hun rugzak de wereld rondtrokken voor hun boek ‘Gelukkigst, lessen in geluk overal ter wereld’. Ze reisden door zeventien landen, van “minst gelukkig” tot “meest gelukkig”, op zoek naar de verhalen achter de cijfers. Leven de Scandinaviërs écht in het land van melk en honing? En zijn mensen in Rwanda, Burundi en Tanzania, die onderaan de lijst van gelukkigste landen bengelen, steevast ongelukkig? Ze kwamen terug met wijsheden en inspiratie van gelukkige mensen, overal ter wereld, die je aan het denken zetten, maar ook praktische tips voor de thuisblijvers.

Wat is geluk?

Hoewel geluk voor iedereen iets anders betekent, wordt algemeen aangenomen dat je geluk bepaald wordt door drie componenten: onze gedachten en tevredenheid op lange termijn, onze dagelijkse positieve emoties en een gevoel van zingeving in het leven. Levensomstandigheden hebben nauwelijks een invloed op je welbevinden (omstandigheden zoals je job, huis en geld zijn slechts voor 10 procent verantwoordelijk voor je geluk) Wat wel in grote mate je geluksniveau bepaalt, zijn je genetische samenstelling en wat je doet en hoe je denkt. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat mensen die een positieve blik op zichzelf en de toekomst hebben en een positieve afdronk van negatieve gebeurtenissen ontwikkelen (bijvoorbeeld persoonlijke groei vanwege een verlies) en met humor en vertrouwen tegenslagen tegemoet treden hun geluk versterken.

De meest recente geluksformule die heel wat populariteit aan het winnen is, is die van de voormalige topman van Google, Mo Gawdat, die een these ontwikkelde nadat zijn 21-jarige zoon Ali stierf door een medische fout tijdens een routineoperatie. De kern van zijn theorie is de geluksvergelijking: “hoe minder hooggespannen je verwachtingen van het leven zijn en hoe positiever je denkt over wat je overkomt, des te gelukkiger je bent.” Gawdat ziet ons brein als een operationeel systeem dat voortdurend in vergelijkingen denkt. Als je brein vindt dat je leven niet voldoet aan je verwachtingen, dan geeft jou dat een ongelukkig gevoel. Toch wordt de mens als baby gelukkig geboren, leeft in het nu en geniet van simpele dingen zoals het vallen van de bladeren, maar wanneer het kind naar school begint te gaan, begint het streven naar succes en ontgroeit het zijn geluk.

Ook de Zwitserse kinderarts Remo Largo vertrekt vanuit de geluksbeleving van de mens als kind. Net als een opgroeiend kind heeft een volwassene basale behoeftes en vaardigheden en worstelt hij met de omgeving. Het is dan ook zaak om te luisteren naar die basisbehoeftes en competenties om het leven te kunnen leiden dat het best bij ons profiel past. Door onmogelijke verwachtingen bij zichzelf en de maatschappij willen mensen echter niet aanvaarden dat er grenzen zijn aan hun eigen kunnen.

De Franse filosoof Frédéric Lenoir vindt dat geluk iets is waar je zelf moet aan werken. Maar daarvoor moet je wel eerst eerlijk met jezelf durven zijn en weten wat je échte talenten en passies zijn. En vooral, je moet je tekortkomingen leren accepteren. Pas als je jezelf volledig kent, kan je je verlangens afstemmen op wat mogelijk is voor jou. Helaas zijn mensen meesterlijk in zelfbedrog en denken ze dat het leven aan al hun wensen tegemoet komt.

Leo Bormans, auteur van de internationale bestseller ‘The World Book of Happiness’, gelooft niet in één geluksformule. Bormans adviseert om optimistisch door het leven te gaan, eigenaar te blijven van je eigen leven door jezelf duidelijke doelen te stellen, kansen te grijpen, in het nu te leven, je eigen zwaktes en limieten te kennen en vooral je geluk te delen met anderen. Want niet onveiligheid is de grootste uitdaging voor onze maatschappij, maar wel eenzaamheid.

Innerlijke krachten

Maar hoe zit dat nu met die Scandinaviërs? Zijn de Noord-Europeanen onverbeterlijke positivo’s die hun talenten kennen en hun leven elke dag betekenisvol invullen? Van der Voort en Klompmaker leggen alvast netjes de Scandinavische lifestyleversie van het streven naar geluk zoals hygge (de Deense manier van genieten van het leven), lagom (de Zweedse balans van het leven) en pantsdrunk (de Finse kunst van het ontspannen) netjes naast zich neer. In de plaats ontdekten ze een opvallende energie die de bevolkingen verbindt

Bij de IJslanders was dat bijvoorbeeld de financiële crisis in 2008 die de IJslandse definitie van geluk deels heeft beïnvloed. Het land ging bijna failliet. Mensen verloren geld, bezittingen en werk. Maar de IJslanders leerden wel hun veerkracht kennen, dat vandaag bijdraagt tot hun geluksgevoel, zo schrijven Van der Voort en Klompmaker. ‘De kracht om effectief met lastige situaties om te gaan en hier sterker uit te komen, maakt gelukkiger. Veerkracht is meer dan alleen terug bouncen na een negatieve ervaring, het zorgt ervoor dat je meer positieve betekenis vindt in uitdagende situaties. Lastige en oncomfortabele situaties zijn immers onvermijdelijk en oncontroleerbaar, je reactie daartegen niet.’

Toch ontdekten de auteurs dat een groot aantal van de IJslanders niet extreem gelukkig is. Ze hebben zorgen, moeten hard werken, het leven is duur en ze hebben moeite met de donkere, strenge winters, al vinden ze het ogenschijnlijk prima om tijdens de donkere dagen antidepressiva te nemen. Het lijkt alsof ze in overlevingsmodus zitten en accepteren dat extreem geluk niet haalbaar is.

In Finland merkten Van der Voort en Klompmaker dan weer een innerlijke kracht bij de bevolking, dat sterk lijkt op optimisme, maar vooral te maken heeft met hoe de Finnen in zichzelf geloven. Het gaat om een growth mindset, het denken in mogelijkheden. Met een growth mindset zie je problemen als interessante mogelijkheden om te leren. Geloven dat je nieuwe vaardigheden kunt ontwikkelen, ook al bezit je die niet van nature, én een hoge motivatie of drive hebben, geven je het gevoel dat je de hele wereld aankunt.

Deze persoonlijke kracht ontstaat door dingen te proberen. In Finland is zelfs jaarlijks een ‘Faaldag’ geïntroduceerd op 13 oktober. Een dag gewijd aan het vieren van én trots zijn op zogeheten mislukkingen, omdat falen en succes vrienden zijn, geen vijanden.

Big Brother is watching you

Ook het type cultuur van een land is van belang voor het geluksgevoel. Zo hebben collectivistische samenlevingen een voetje voor op de geluksschaal op individualistische maatschappijen. Scandinavische landen zijn relatief geïsoleerd waardoor het community-gevoel in die landen iets meer dan gemiddeld belangrijk is, zo ervaarden Van der Voort en Klompmaker. Het mooie van deze one big happy family is dat zij voor elkaar zorgen. Zo hebben de Finnen voor vrijwel elke situatie expliciete regels en wetten. Die regelgeving wordt door de bevolking aanvaard omdat het hun leven ten goede komt: je ‘mag’ niet te veel werken en als je ziek bent is er voldoende en kwalitatief goede hulp aanwezig. De Finnen gaan met z’n allen voor het gemeenschappelijke doel. Dat zorgt voor binding, acceptatie en harmonie.

De keerzijde van deze sterke gemeenschap is het gevoel van Big Brother is watching you en de verstikkende werking van de sociale controle. Dat kan aanvoelen als een inbreuk op de individuele vrijheid. Uit je comfortzone treden, of een tikkeltje buiten de lijntjes kleuren, is voor veel Scandinaviërs not done. ‘Je moet niet denken dat je speciaal bent’, is de boodschap.

Van adembenemende natuur tot depressie

Iets waar Van der Voort en Klompmaker tot slot niet omheen kunnen als het over geluk gaat, is de band met de natuur. En dat is meteen ook iets waarvoor in Scandinavië alle superlatieven tekort schieten. Veel Scandinaviërs voelen een verbondenheid met het prachtige landschap, waar ze actief kunnen zijn. Laat dat contact met de natuur nu net een van de factoren zijn waarvan wetenschappelijk bewezen is dat het die ons gelukkig maakt. Het is een onderdeel van wie we zijn. Maar ze erkennen ook de impact van de donkere winterdagen op hun geluk. In Scandinavië komen aandoeningen als winterdepressie veel vaker voor.

Maar daar heeft de samenleving dan weer coping mechanismen voor: zo wordt van je verwacht dat je actief naar buiten blijft gaan en opnieuw de kracht van de hechte gemeenschap opzoekt: ga samen wandelen in de bergen, verblijf in een cottage op het platteland, besteed tijd met je naasten, ga baden in de natuurlijke zwembaden, drink gezellig een koffie met vrienden in een van de vele café’s of zweet alle stress uit je lichaam in de sauna. Kortom, ontspan. Want ook kwalitatieve ontspanning is een belangrijke voorwaarde om geluk te ervaren en om betekenis in het leven te vinden.

Stop de geluksdruk!

Hoewel hun doel was op zoek te gaan naar geluk in de wereld, stellen Van der Voort en Klompmaker ook vraagtekens bij al dat streven naar het opperste welzijn. Ze wijzen op de tegengeluiden die steeds meer te horen zijn, zoals ‘Stop de geluksdruk!’. We leggen er té veel nadruk op, we nemen het té serieus en moeten ophouden negatieve emoties weg te duwen. De bubbel waarin alles maar leuk en plezierig moet zijn, is onecht en onrealistisch. Geluk kan je immers niet afdwingen.

Maar op de betekenis van je bestaan heb je wel invloed. En dat doe je door erachter te komen wie je bent en wat je wilt. Het ultieme advies van de auteurs: doe wat bij jou past en waar je goed in bent, ook al is het tegen de stroom van de samenleving in. Want ook dat is een geluksles die Van der Voort en Klompmaker ons meegeven: ‘het perfecte land bestaat niet.’