‘Velen plaatsen hun verstand in quarantaine en schieten op de pianist’

‘De boodschapper heeft het altijd gedaan, als de dingen onverklaarbaar lijken’, schrijft publicist Mark Van de Voorde over de reacties op sociale media op viroloog Marc Van Ranst.

Als in ons land iemand met kennis van zaken kan spreken over het coronavirus en hierbij ook de kalmte bewaart, dan is het viroloog Marc Van Ranst. Toch is hij op sociale media voor velen kop van Jut. Hoe komt dat?

Omdat hij te beheerst zou zijn. Omdat hij niet drastisch genoeg zou zijn. Maar eigenlijk vooral omdat hij… Marc Van Ranst is. De Leuvense hoogleraar virologie en epidemiologie belichaamt (toevallig) voor sommigen alle zondebokken die een samenleving historisch de revue laat passeren bij onverklaarbare gebeurtenissen, epidemieën en pandemieën.

Allereerst is hij slachtoffer van het weermansyndroom. Wijlen Armand Pien, de eerste weerman van de openbare omroep, kon er uren over vertellen: hoe hij verweten en uitgescholden werd omdat het weer weer eens tegenviel: te koud, te warm, te nat, te droog…

Kwam zijn weersvoorspelling niet uit, kreeg Pien het dubbeldik op zijn brood: dan had hij het opzettelijk fout voorspeld. Helaas, Pien moest het doen met een meteorologie zonder satellieten en dus zonder nauwkeurigheid.

De weermannen en -vrouwen van vandaag hebben het gemakkelijker om juist te voorspellen, toch zijn ook zij vaak kop van Jut. Het lijkt soms of zij meer weermakers dan weervoorspellers zijn, of zij uitmaken of het zal blijven regenen en of zij de stormen bestellen voor het weekend.

Een gelijkaardige beschuldigende vinger wijst bij het coronavirus richting Marc Van Ranst. Alsof het zijn schuld is dat het coronavirus onze landsgrenzen heeft overgestoken. De boodschapper heeft het altijd gedaan, als de dingen onverklaarbaar lijken.

Bovendien past Van Ranst met zijn dubbele identiteit van viroloog én opiniemaker perfect in het plaatje van de klassieke zondebokken uit de lange geschiedenis van epidemieën en pandemieën.

Medicus als zondebok

Ten eerste is Van Ranst dokter. Dokters horen te genezen. Helaas, epidemieën breken meestal uit, omdat een nieuw virus rondwaart dat zijn raadsels nog niet heeft prijsgegeven (het virus moet nog in kaart gebracht) en waartegen letterlijk nog geen kruid is ‘gewassen’ (het vaccin moet nog worden gekweekt).

Geneesheren werden in het verleden vaker geviseerd. Het is immers hun vak om te genezen en ze doen het niet. Omdat ze het (nog) niet kunnen. Maar dat aanvaardt het volk niet. Het denkt liever: Willen ze het wel?

Toen in jaren 1830 de cholera vanuit Bengalen Europa had bereikt, werden dokters ervan beschuldigd de epidemie in Europa te hebben binnengeloodst. Kwaadwillig, met neomalthusiaanse bedoelingen, namelijk om een massale sterfte te veroorzaken in de stedelijke arbeiderswijken of de rurale gebieden, zodat de bevolking werd gedecimeerd en de overbevolking werd tegengehouden.

De medicus als zondebok zit nog altijd verscholen in ons collectief geheugen. Daarom is viroloog Van Ranst een makkelijk doelwit van kritiek. Hij appelleert aan een oude vrees. Vandaar ook dat sommige complottheorieën opduiken die ons aan die verdrongen angst herinneren.

Dokters, aldus enkele recente posts op sociale media, zouden betaald zijn door farmaceutische laboratoria om het virus te ontwikkelen. Kassa voor de farmaceutische sector die met een nieuw vaccin aan de hele wereld kan verdienen.

Nog een andere post die viraal ging, luidt: ‘Iedereen weet dat het virus is ontwikkeld door dokters van de CIA.’ Tenslotte, zo willen andere trollen, zou het coronavirus een wapen zijn om de ‘omvolking’ van Europa te realiseren.

In die context van racistische complottheorieën past zondebok Van Ranst ook om een tweede reden: hij is een bekende opiniemaker die ongezouten racisme te lijf gaat. Hij neemt het op voor minderheden. Alleen al daarom is hij voor sommigen schuldig.

Zijn houding tegenover ‘anderen’ is genereus. Hij behoort wel niet zelf tot een minderheid, maar hij is de Gutmensch die het voor minderheden opneemt. In zekere zin representeert hij de ‘minderheid’ die men graag als zondebok wil aanwijzen maar niet kan.

Van de zwarte pest in de veertiende eeuw tot de epidemieën van de negentiende eeuw waren bijna altijd minderheden de kop van Jut: vaak de Joden, maar in Engeland ook de Ieren. Met de gesloten Griekse grens lukt het vandaag niet om te zeggen dat de moslims het coronavirus hebben binnengebracht.

Racisten en mensen met een zekere neiging daartoe hebben Marc Van Ranst die het altijd weer voor die ‘vreemden’ opneemt. Niet dat mensen hem er letterlijk van beschuldigen de oorzaak van de epidemie te zijn, maar ze kunnen hun onmacht op hem katapulteren.

Pandemieën en epidemieën ontwrichten niet alleen het maatschappelijke leven, ze tasten ook onze zelfzekerheid aan. We verliezen nogmaals de controle op het leven en de wereld. Na de economische crisis, het terrorisme, de pollutie, de migratie, de opwarming… nu ook nog dit. Velen plaatsen bijgevolg hun verstand in quarantaine en schieten op de pianist.

Mark van de Voorde is onafhankelijk publicist.