Kroniek van de week over mondmaskers en geloofwaardigheid

De voorbije week ging het over de mondmaskers in de strijd tegen het coronavirus, maar vooral over het verlies aan geloofwaardigheid van experts, politici en de Europese Unie. Knack-redacteur Ewald Pironet blikt terug.

1. Cruciaal

‘Mondmaskers cruciaal bij grieppandemie.’ Het is de titel waarmee Het Nieuwsblad uitpakt op 1 juni 2008. De krant brengt verslag uit van een oefening waarbij het noodscenario bij een ‘moorddadige grieppandemie’ werd uitgetest in Temse. Er wordt geschetst dat er rekening mee moet worden gehouden dat er ooit een ‘wereldomvattende epidemie’ uitbreekt, ‘die tientallen miljoenen slachtoffers kan maken vooraleer we antistoffen ontwikkelen’. Daarom was toen al een noodplan ontwikkeld. En in de praktijk geoefend.

In aanwezigheid van de toenmalig minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken, Laurette Onkelinx (PS) en toenmalig Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Steven Vanackere (CD&V) werd de oefening gecoördineerd en begeleid vanuit het administratief centrum De Zaat. Uit de mond van dokter-professor Marc Van Ranst, toen al nationale griepcoördinator, werd onder meer opgetekend: ‘Bij een griepepidemie proberen we bijvoorbeeld alle niet-dringende activiteiten in ziekenhuizen uit te stellen, om de kansen op doorgeven van het virus te verminderen. Op die manier komen er extra artsen vrij om de epidemie te bestrijden.’

En dan volgt er in het verslag een passage over de verdeling van de mondmaskers ‘om doorgeven van het virus te voorkomen’, wat als een ‘cruciaal onderdeel van de epidemiebestrijding’ wordt omschreven. Er wordt genoteerd dat je met het grote mondmasker ‘geen bril op je neus kan houden’, maar het ‘kleinere type mondmasker is nauwelijks beter. Na een half uurtje heb je de neiging om te hyperventileren’.

Geen twaalf jaar later blijkt er een schromelijk tekort te zijn aan mondmaskers. Het gaat er niet meer over of ze te groot zijn, zodat je geen bril kunt opzetten, of te klein, zodat je slecht kunt ademen. Er zijn gewoonweg veel te weinig mondmaskers. Ook voor diegenen die als zorg- of verpleegkundige, thuisverpleger, of als huisarts in de frontlinie staan. Dat is een pijnlijke en lastige vaststelling.

2. Te weinig

Twee jaar voordat de oefening in Temse werd gehouden, investeerde de Belgische overheid in het opstellen van een operationeel plan voor het beheer van een grieppandemie in ons land. Dat plan is op de website van de uiterst linkse partij PVDA te lezen. Blijkbaar werd er in het ergste scenario van uitgegaan dat 3,4 miljoen Belgen zouden worden besmet, van wie er 22.100 zouden sterven.

In het plan uit 2006 wordt een heel hoofdstuk gewijd aan mondmaskers. ‘Maskers spelen een belangrijke rol in de preventie van de overdracht van het virus’, zo luidt het. Zowel de chirurgische als de ademhalingsmaskers komen aan bod.

Het chirurgische masker ‘wordt gedragen door de patiënt wanneer hij niet alleen is en door het verzorgingspersoneel in situaties zonder aerosolvorming’, zo staat er. Het ademhalingsmasker (FFP2) ‘wordt gedragen door het verzorgingspersoneel bij blootstelling aan een microbiële aerosol’. Voorbeelden van aerosolvormende situaties zijn ‘het nemen van neus- en keeluitstrijkjes voor diagnose, broncho-alveolaire lavage, ademhalingskinesitherapie’.

In het plan zegt over de chirurgische maskers: ‘De overheid zal 32 miljoen maskers ter beschikking stellen, zowel voor ambulante situaties als voor de gezondheidszorg in instellingen.’ En over de FFP2-maskers: ‘Er zullen zes miljoen maskers beschikbaar zijn, naast deze waarover de instellingen al beschikken.’

In 2009 vraagt Onkelinx (PS) als minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid een advies aan het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek over het noodplan dat in 2006 werd opgesteld. In dat advies staat dat de maskers ‘een zeer lange houdbaarheidstermijn hebben en als er een overschot is aan voor de pandemie opgeslagen maskers, zijn deze niet verloren. Hun kostprijs is ook laag.’

Over de chirurgische maskers is te lezen dat ‘alle besmette patiënten er moeten dragen, zowel diegenen die thuis verzorgd worden, als zij die in een ziekenhuis of in een andere instelling verblijven.’ En ook nog: ‘Binnen de familiale kring lijkt het ook aangewezen om over chirurgische maskers te beschikken die men opzet bij de eerste symptomen, ook al is er nog geen diagnose gesteld, dit om in de mate van het mogelijke verdere besmetting van huisgenoten te vermijden.’ De auteurs van het advies laten verstaan dat de 32 miljoen chirurgische maskers die in het noodplan werden voorzien, te weinig zijn, zeker om de hele bevolking lange tijd daarvan te voorzien.

Over de 6 miljoen FFP2-maskers wordt opgemerkt: ‘Als we ervan uitgaan dat geen enkele zorgbeoefenaar ’s nachts werkt, wat natuurlijk nonsens is, dan zijn er ademhalingsmaskers beschikbaar gedurende 10 dagen voor 100.000 zorgbeoefenaars.’ Er wordt dan ook besloten: ‘Ook de stock aan ademhalingsmaskers lijkt dus ondermaats. De leden van het Comité menen dat een serieuze uitbreiding van het aantal beschikbare ademhalingsmaskers overwogen moet worden, temeer omdat we hier niet over verspilling kunnen spreken, omdat de opgeslagen maskers een lange houdbaarheid hebben en hun kostprijs niet overdreven hoog is.’

Tot slot wordt er door de geraadpleegde experts gepleit ‘om voldoende chirurgische maskers en ademhalingsmaskers te voorzien om contaminatie te vermijden. Besparen op deze uitgaven lijkt ethisch onaanvaardbaar, omdat deze goederen ook na de pandemie bruikbaar blijven en hun veralgemeend gebruik de verspreiding ervan kan beperken.’

De stock van in totaal 38 miljoen maskers, voorzien in 2006, vinden de experts drie jaar later onvoldoende. Toch zal er geen uitbreiding van de stock gebeuren. Integendeel, de stock wordt in 2017 vernietigd omdat de maskers onbruikbaar zijn geworden. Volgens sommige berichten waren ze slecht opgeslagen bij Defensie, ze ‘lagen te verrotten’, naar verluidt. In plaats van de stock op te drijven, werd hij dus geliquideerd.

Aan de FOD Volksgezondheid is dan gevraagd om een plan voor een nieuwe strategische voorraad voor te bereiden. Daarbij werd gedacht aan een roterende voorraad: elk jaar zou een deel van de stock worden vernieuwd, om te voorkomen dat plots alles moet worden weggegooid en opnieuw worden aangekocht. Dat plan wordt nooit gerealiseerd. Maggie De Block (Open VLD) is sinds 2014 minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid en dus politiek verantwoordelijk.

3. Onderzoekscommissie

Dat we ondanks het noodplan van 2006 en het advies van 2009 geen strategische voorraad mondmaskers hebben, breekt ons met de coronacrisis zuur op. Er wordt door iedereen een race ingezet om mondmaskers aan te kopen. De aankopen van mondmaskers door de overheden lopen niet van een leien dakje. Sommige leveringen gaan niet door, er was zelfs een vermoeden van fraude, andere leveringen komen wel aan maar blijken onbruikbaar. Een deel is onhygiënisch verpakt, andere mondmaskers voldoen niet aan de normen en worden omschreven als ‘koffiefilterzakjes met twee nietjes’.

Tussendoor is er warrige communicatie van experts en politici over het nut van de mondmaskers. Experts en politici mogen vandaag verklaren dat mondmaskers niet zo belangrijk zijn, in het noodplan van 2006 luidde dat toch anders: ‘Maskers spelen een belangrijke rol in de preventie van de overdracht van het virus’. En drie jaar later staat in het Advies: ‘De leden van het Comité zijn echter van mening dat de waarde van de maskers als algemene preventieve maatregel niet mag onderschat worden. Zij zijn er voorstander van om de beschikbaarheid van de chirurgische maskers te veralgemenen zodat ze door iedereen kunnen gedragen worden.’

Dat de verklaringen die door experts en politici vandaag worden afgelegd over mondmaskers niet overeenstemmen met wat er in het noodplan en daaropvolgend advies werd vastgelegd, knaagt aan hun geloofwaardigheid. Als de experts dan daarenboven vandaag onderling publiek daarover ook nog een redetwisten, wordt het helemaal een kakofonie. Dat is nefast in tijden van een humane crisis zoals vandaag.

De roep om mondmaskers klinkt steeds luider. Zo hebben de politievakbonden laten weten dat ook zij mondmaskers willen. Om hun eis kracht bij te zetten, dreigen ze ermee van 12 tot 19 april het werk neer te leggen. Dat terwijl er te weinig FFP-2 maskers zijn in de woon-zorgcentra bijvoorbeeld. Maar heeft iemand al van een stakingsdreiging gehoord van de talloze zorg- en verpleegkundigen die soms onvoldoende beschermd aan de slag zijn? (Tussen haakjes: de woon-zorgcentra zijn een Vlaamse bevoegdheid. Jo Vandeurzen (CD&V) was van 2009 tot 2019 Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin en werd opgevolgd door zijn partijgenot Wouter Beke.)

Ooit zal toch dit hele mondmaskerdebacle en de bijhorende verantwoordelijkheden tegen het licht moeten worden gehouden. Heel wat partijen dringen er vandaag op aan om daarvoor een onderzoekscommissie op te richten. Niet alleen PVDA-PTB en Vlaams Belang zijn voor zo’n onderzoekscommissie, ook Groen, N-VA, SP.A en CD&V willen dat het ooit wordt onderzocht.

Bij de meeste Franstalige partijen klinkt de roep nog feller. De PS, Ecolo, cdH en Défi willen zelfs het ontslag van Maggie De Block (Open VLD). ‘In Wallonië en Brussel zul je niemand vinden die nog iets positiefs over Maggie De Block wil zeggen’, tekende collega Han Renard op uit de mond van Jean-Pascal Labille, ex-PS-minister en nu, topman van het Franstalige socialistische ziekenfonds Solidaris.

‘Maggie De Block heeft afgedaan’, aldus Labille. Dat heeft lang niet alleen te maken met de coronacrisis, zo geeft Labille toe: ‘De Block geldt in Wallonië en Brussel als de minister die het heeft gemunt op wie ziek is, zwak is of niet in staat is te werken, als de minister van de stijgende ziekenhuisrekeningen en de duurdere medicijnen, en als de minister die een beleid voert op maat van Vlaanderen, denk aan de discussies over de RIZIV-nummers voor afstuderende artsen in Franstalig België.’ Er lijkt dus ook een rekening te worden vereffend.

Er zijn dus heel wat politieke partijen die de regering-Wilmès II steunen, maar toch pleiten voor een onderzoekscommissie en sommigen eisen zelfs het ontslag van een minister. Benieuwd hoe dat verder moet met de sukkelregering-Wilmès II, die onder de vlag ‘tous ensemble‘ slagvaardig uit de hoek wou komen. De onenigheid en het wantrouwen zit ingebakken in de partijen die de regering-Wilmés II steunen. Deze regering stelt niets voor.

4. Gehakketak

Italiaanse burgemeesters van door het coronavirus zwaar getroffen gebieden hebben in een open brief in de Duitse krant Frankfurter Allgemeine Zeitung de ‘lieve Duitse vrienden’ opgeroepen om hen (financieel) te steunen. Ze herinneren er daarbij aan hoe de Duitse schulden na de Tweede Wereldoorlog door andere Europese landen voor de helft werden kwijtgescholden.

Tegelijkertijd wordt zwaar uitgehaald naar Nederland. De Italianen verwijten Nederland een gebrek aan ethiek en solidariteit, omdat die niet van diepgaande financiële steun wil horen. Ze peperen onze noorderburen in dat het een fiscaal paradijs is, waardoor de andere lidstaten van de Europese Unie inkomsten mislopen. En nu de nood in landen als Italië en ook Spanje hoog is, willen de Nederlanders niet over de brug komen.

Dit sluit aan bij de analyse die deze week in Knack verscheen over de gevolgen van de coronacrisis voor de Europese Unie en bij uitbreiding de euro. ‘Nederland en Duitsland weigeren tot nu toe om tijdens deze grote humane crisis solidair te zijn met landen als Italië en Spanje, die er al voor de uitbraak slecht voorstonden en nu bijzonder zwaar door het coronavirus worden getroffen. De oude tegenstelling binnen de Europese Unie tussen het rijke Noorden en het arme Zuiden komt zo heel pijnlijk bloot te liggen. Het coronavirus dreigt niet alleen mensenlevens en economieën, maar ook de Europese Unie en meteen ook de euro te vernietigen. Dat kan ons nog verder de dieperik in duwen.’

Collega Hubert Van Humbeeck fileerde eerder deze week in Knack de situatie in de Europese Unie, die voor een goed deel achter de feiten aanloopt. ‘De disparate aanpak van de crisis en alle gehakketak geven niet de indruk van een krachtdadige organisatie. Grenzen worden gesloten, het akkoord van Schengen gaat op de schop. Hongarije kan zonder scrupules instellingen ondergraven. De Unie moet niet weer een kans missen om te tonen dat ze burgers zeker zo belangrijk vindt als centen.’

Daarbij heeft Van Humbeeck geen goed woord over voor de Europese leiders: ‘Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en Charles Michel, de voorzitter van de Europese Raad, hebben ook niet de statuur om het continent bij de hand te nemen in een crisis zoals deze.’

Ondertussen is er in die zwaar getroffen zuidelijke landen van de Europese Unie al hulp aangekomen uit Cuba, China, Rusland en Turkije. Niet alleen de geloofwaardig van de Europese leiders staat op het spel, vandaag gaat het om de toekomst van de Europese Unie en de euro.