‘Complottheorieën zijn niet zonder risico: gevolgen ervan kunnen jaren aanslepen’

‘We mogen complotdenkers niet zomaar laten begaan’, schrijft Ruben Vanholme. Hij ziet in de coronacrisis dezelfde strategie opduiken als in het klimaat- en ggo-debat.

Het coronavirus is een biologisch wapen van het Amerikaans leger, een lepe truc van de industrie om vaccins te verkopen en het virus is een verzinsel van overheden om hun burgers te onderdrukken. Samenzweringstheorieën, alternatieve feiten en mythes rond corona doen gretig de ronde. Of ze nu bedacht zijn door een bezorgde burger of een groepering met een politieke agenda, ze hebben één ding gemeen: ze zijn allerminst onschuldig. Al te vaak sijpelen dergelijke mythes door naar de maatschappij en voor we het goed en wel beseffen, dragen we met z’n allen de negatieve gevolgen. Dat die gevolgen vele tientallen jaren kunnen aanslepen leren we uit hoe er vandaag wordt omgegaan met het klimaat en met genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s).

Het feit dat er weinig drastische maatregelen worden ondernomen tegen klimaatsverandering is grotendeels te wijten aan de opgeworpen mistgordijnen van de klimaatontkenners. Klimaatsverandering wordt afgedaan als een complot van de Chinezen, als een louter natuurlijk fenomeen, dat een opwarming net goed is om een nieuwe ijstijd af te wenden,… Een lawine aan foute informatie bereikt het brede publiek, waardoor het klimaat ook niet hoog op de politieke agenda staat. Zonder kiespubliek ontbreekt het de meeste politici nu eenmaal aan de moed om hun nek uit te steken. De zware gevolgen worden jaar na jaar duidelijker: langdurige droogtes zetten Australië, het Amazonewoud en Siberië in brand. Dichter bij huis verbranden hittegolven het fruit aan de bomen.

Hardnekkige mythes over ggo’s zijn dan weer dat ze lagere opbrengsten zouden hebben, dat ze zouden leiden tot een hoger pesticidenverbruik, dat ze het ontstaan van superonkruiden in de hand werken en dat ze Indiase boeren massaal tot zelfmoord drijven. In werkelijkheid toont studie na studie aan dat de opbrengsten net verhogen door het gebruik van ggo-technologie, dat het pesticidenverbruik daalt, dat er geen superonkruiden ontstaan en dat het zelfmoordpercentage onder de Indiase boeren lager ligt dan die in pakweg Frankrijk, een land waar geen ggo’s worden geteeld. Een negatief gevolg van deze hardnekkige mythes is dat ze in de EU nu al decennialang een duurzamere landbouw en een hoger inkomen voor de boer in de weg staan.

Geen theorie lijkt te vreemd om haar niet te proberen lanceren. Zoals deze die me van m’n stoel blies: “Ggo’s hebben COVID-19 veroorzaakt.” Voorlopig vindt die weinig aanhang. De mythes rond het coronavirus vormen doorgaans een reële bedreiging voor de volksgezondheid. Als coronaontkenners zich niet aan de afstandsregels houden, brengen ze mensen met een verzwakt afweersysteem in levensgevaar. Of ze kunnen ertoe leiden dat burgers massaal toekomstige vaccins zullen verwerpen. Als onvoldoende mensen zich laten vaccineren, blijft het virus vrij spel krijgen.

Een theorie die telkens terugkomt is het zogenaamd ontbreken van wetenschappelijke consensus. Bij klimaat en ggo’s stapelen de studies zich al vele tientallen jaren op, en zijn er veel zekerheden. Dat is enigszins anders met het coronavirus, dat nog maar een tiental maanden geleden opdook. Dat de media te snel berichten over resultaten van onnauwkeurige studies, en deze nadien worden tegensgesproken, helpt in deze niet. Maar het is niet omdat bepaalde inzichten worden bijgespijkerd, dat de hele visie rond het coronavirus op losse schroeven staat. Covid-19 is weldegelijk een besmettelijk virus dat voornamelijk voor personen met verlaagde weerbaarheid dodelijk kan zijn. De beelden van de overvolle ziekenhuizen in Italië -met vele honderden te vermijden doden- is hiervoor een voldoende tastbaar bewijs.

Ook groeperingen waarvan je toch enige autoriteit verwacht, doen hun duit in het zakje, en trekken met misleidende informatie op hun manier de wetenschappelijke consensus in twijfel. Zeker voor een organisatie als Greenpeace is dat opvallend, want in het klimaatdebat trekt de milieuorganisatie -ironisch genoeg- wel vol de kaart van de wetenschap. Wellicht omdat hier de wetenschappelijke feiten wél in hun ideologisch kraam passen. (Een spreidstand die in mijn ogen niet vol te houden is.) In werkelijkheid is er wel degelijk wetenschappelijke consensus over de veiligheid van de ggo-technologie en over de klimaatsverandering.

Aangezien dergelijke mythes tot negatieve gevolgen leiden die nog héél lang kunnen nazinderen, kunnen we dus beter niet laten begaan. Lachen met dergelijke argumenten of deze wegwimpelen werkt doorgaans averechts. Het zal de boodschapper er doorgaans nog meer van overtuigen dat er een doofpotoperatie aan de gang is. Of -in mijn geval- dat ik mee in het complot zit en omgekocht ben door de industrie of als vakidioot het grotere plaatje niet kan zien.

Het helpt vaak wel om het gesprek aan te gaan. ‘Tof dat je daar zo kritisch over nadenkt. Waar heb je dit gelezen? Ik heb namelijk andere cijfers gezien. Vertrouw jij je bronnen?’ Afhankelijk van het onderwerp kan dit een aanleiding zijn tot een gesprek om mythes te ontkrachten. ‘CO₂ is een broeikasgas, dan is het toch niet onwaarschijnlijk dat een verhoogde concentratie van dit gas de aarde zal doen opwarmen?’, ‘Als planten via ggo-technologie zelf weerstand hebben opgebouwd tegen insecten, dan zullen er toch net mínder pesticiden gebruikt worden, niet?”, of ook: “Waarom zouden wereldleiders met de meest uiteenlopende ideologieën zich kunnen verenigen om via een verzonnen virus samen de bevolking te onderdrukken? Is het niet waarschijnlijker dat het om een écht virus gaat, waarvan men weet dat het in wilde dieren voorkomt en dat op een mens is overgesprongen?’

Een open gesprek met constructieve argumenten blijkt het meest efficiënt om mythes te ontkrachten. Het is een werk van lange adem, maar we mogen de complotdenkers niet zomaar laten begaan.

Ruben Vanholme is Lid van o.a. Natuurpunt, EVA en GMF, actief in Fietsersbond, fan van eerlijke handel en de lokale afvalarme deeleconomie, en postdoctoraal onderzoeker bij VIB-UGent.