Waarom geloven mensen de meest waanzinnige complottheorieën?

Van QAnon tot corona: we leven in een tijd waarin steeds meer mensen samenzweringen omarmen en politieke leiders ze soms zelf creëren. Hoe komt iemand er bij om de meest waanzinnige complottheorieën te geloven?

De klassieker onder de complottheorieën blijft nog steeds de allereerste maanlanding die ‘opgenomen werd in een geheime studio in de woestijn van Nevada’. Nu nog steeds denkt 5 procent van de Amerikanen dat de maanlandingen nep zijn.

Recenter is er de opmars van QAnon, een online complottheorie die begon in 2017 en stelt dat de wereld wordt geregeerd door een groep satanistische pedofielen die ‘communiceren via een geheime code gebaseerd op pizza toppings’. Ze verzamelen ‘het bloed van ontvoerde kinderen om een levenselixir voor het eeuwige leven te creëren’.

Maar complottheorieën zijn geen fenomeen van de Verenigde Staten alleen. Ook in eigen land werd in het tijdperk van de Dutroux-hetze ‘met kruisbogen geschoten op naakte kinderen door politici’.

Het nieuwe coronavirus heeft zelfs tot een ware ‘infodemic’ geleid met theorieën die nog besmettelijker zijn dan het virus zelf: ‘het virus is een door de mens gecreëerd biowapen’, ‘Bill Gates wil ons via het vaccin injecteren met een chip’, ‘via 5G kan de chip in het coronavaccin gevolgd worden’,…

Controleverlies

Wat trekt mensen eigenlijk aan in zulke theorieën?

Jan-Willem van Prooijen, professor psychologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, bestudeert al jaren de wildste complottheorieën en – vooral – zij die erin geloven. ‘Toen ik aan mijn onderzoek begon, stond ik versteld van hoeveel mensen bepaalde complottheorieën geloven’, zegt hij aan Time magazine.

Uit zijn onderzoek, dat in het vakblad Applied Cognitive Psychology gepubliceerd werd, blijkt dat de believers van complottheorieën – en er zijn er meer dan je denkt – één ding gemeen lijken te hebben: ze hebben het gevoel dat ze controle missen over hun leven.

Millenniumbug

Complottheorieën duiken vaak op tijdens momenten van onzekerheden en angst. Kijk maar naar de vele bevreemdende verklaringen die de ronde deden over de verdwenen vlucht MH370 van Malaysia Airlines. Maar ook terroristische aanvallen, financiële crisissen, de dood van een belangrijk persoon en natuurrampen voeden de geesten van de aanhangers van complottheses.

Uit eerder onderzoek blijkt dat wanneer mensen het gevoel hebben dat ze niet de controle hebben over een situatie, ze er vat op proberen te krijgen en willen achterhalen wat er gebeurd is. ‘Die zoektocht leidt tot het verbinden met elkaar van zaken die in werkelijkheid niet noodzakelijk met elkaar verbonden zijn’, zegt van Prooijen.

De psycholoog en zijn team toonden aan dat het omgekeerde evenzeer waar is: een gevoel van controle beschermt mensen tegen complottheorieën. Ze zijn met andere woorden minder achterdochtig.

De millenniumbug Y2k is daar een mooi voorbeeld van. Hoe meer mensen in 1999 de millenniumug vreesden, hoe meer ze geneigd waren om ook andere complottheorieën te geloven, gaande van de moord op John F. Kennedy tot het bestaan van UFO’s dat door de Amerikaanse overheid zou zijn toegedekt.

Universeel

Aanhangers van complottheorieën zijn heel moeilijk op andere gedachten te brengen. Integendeel, dankzij de sociale media worden ze alleen maar in hun overtuiging gesterkt. Maar als je de mensen een gevoel van controle geeft, zullen ze misschien vatbaarder zijn voor rede, menen de onderzoekers.

Die conclusie kan toegepast worden op de hele wereld. ‘Complottheorieën zijn universeel. Mensen hebben immers van nature de neiging om wantrouwig te staan tegenover groepen die macht hebben en potentieel vijandig zijn’, aldus van Prooijen. En dat is soms niet onterecht. Denk maar aan de onthullingen van klokkenluider Edward Snowden dat de Amerikaanse National Security Agency wel degelijk met onkiese zaakjes bezig was.

‘Shit happens’

Uit ander onderzoek blijkt dat mensen die complottheorieën aanhangen, geloven dat alles in de wereld gebeurt met een reden en dat het zo moet zijn. Een kenmerk dat ze delen met bijvoorbeeld creationisten.

Maar helaas gebeurt niet alles in het leven met een reden. ‘Shit Happens’, vertelde filosoof Johan Braeckman (UGent) onlangs op Radio1. ‘En dat lijkt moeilijk te liggen voor sommige mensen. Ze kunnen maar niet aanvaarden dat er voor dramatische gebeurtenissen, zoals de uitbraak van het coronavirus, gewoonweg geen dramatische verklaring te vinden is. Mensen denken dan snel dat daar veel meer achter zit.’

‘Bovendien leidt wetenschap niet tot dogmatische zekerheid’, zegt Braeckman. ‘Wetenschappers spreken elkaar tegen en dat is zeer normaal. Dat is net hoe steeds betere kennis zich kan ontwikkelen. Al lijkt dat voor mensen die hier niet mee vertrouwd zijn alsof wetenschappers “ook maar gewoon iets zeggen”.’

Geloven in samenzweringen kan verstrekkende gevolgen hebben. Onderzoek toont aan dat ze aan de basis liggen van veel extremistische en gewelddadige acties, een invloed hebben op ons stemgedrag en ons vertrouwen in de wetenschap, en op beslissingen over gezondheid. Zo is het dodelijke mazelenvirus opnieuw in opmars omdat mensen geloven dat vaccins ziektes veroorzaken in plaats van ze te vookomen.