Biopolitiek is een sleutelbegrip van de Franse filosoof Michel Foucault. Vandaag is dat begrip haast tastbaar in de strijd tegen corona. Zowel de lockdown als de nood aan een vaccin zijn goede voorbeelden. Een hedendaagse snelcursus Foucault door emeritus Rob Devos.
‘Het werk van Foucault is een gereedschapskist’, zegt Rob Devos, emeritus aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (KU Leuven). Hij kan het weten, want de ‘professor op rust’ schreef al verschillende boeken over de denkbeelden van de Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984). Zijn materiaalkoffer laat ons toe om de woelige coronacrisis te ontmantelen. We gaan op zoek naar de impact van covid-19 op onze democratie.
Biopolitiek is de toenemende macht over het leven van individuen en groepen. Welke voorbeelden hebt u daarvan gezien tijdens de coronacrisis?
Rob Devos: Zeker in het begin van de crisis was biopolitiek heel duidelijk aanwezig. Er werd een soort noodtoestand uitgeroepen met verregaande disciplinerende maatregelen. ‘Blijf in uw kot’ was daarvan de slogan. Het minimaliseren van bewegingen was cruciaal en dat is de strategie van disciplinering, een vorm van biopolitiek. Je zet lichamen vast in de ruimte. Je beheerst nabijheid en afstand. Dat was heel ingrijpend de eerste weken en maanden van de crisis.
Lees verder onder de afbeelding.
Een voorbeeld van disciplinering dat Foucault zelf gebruikte in 1975 is het panopticum (zie afbeelding hierboven). Dat is een modelgevangenis waarbij elke gevangene in zijn cel permanent zichtbaar is vanuit een centrale controletoren. De bewaker in de controletoren is zelf niet zichtbaar, maar de gevangene wel. Voor Foucault is dat een metafoor van de disciplinaire maatschappij.
Met een boutade: virologen hadden misschien het liefst iedereen in een panopticum gestoken?
Devos: Wil je dat niet als titel gebruiken? (lacht) Het is wel een interessante denkoefening. Als je virologen alleenheerschappij geeft dan sluiten ze iedereen op voor maanden en het virus is deftig aangepakt. Er werd zelfs gesuggereerd de ouderen nog wat langer vast te zetten.
‘Als je virologen alleenheerschappij geeft dan sluiten ze iedereen op voor maanden en het virus is deftig aangepakt.’
Al snel zag je echter dat er geen totale eensgezindheid onder virologen bestond. Maar vooral, ook andere deskundigen begonnen zich te profileren: psychologen, onderwijskundigen, economisten en armoede-experts schoven andere perspectieven naar voor. Uiteindelijk is het een politieke beslissing aan welke stem je het meeste gewicht geeft. De hamvraag is: hoeveel vrijheid zijn we bereid in te leveren om mensenlevens te redden?
De macht ligt dus finaal niet bij de experts, maar bij de politici.
Devos: Natuurlijk gaat het over politiek! Het zou heel interessant zijn voor politici wanneer ze hun delicate beslissingen zouden kunnen voorstellen als wetenschappelijke besluiten. Dat is de verlokking van de technocratie.
Zo’n recente delicate beslissing is het al dan niet invoeren van praktijktests om discriminatie op de huurmarkt tegen te gaan.
Devos: Toen ik dat las moest ik meteen aan Foucault denken. De discussie over de praktijktests is een politieke discussie, hè. Dat minister van gelijke kansen Bart Somers (Open VLD) na een crisisvergadering binnen de Vlaamse regering sprak over een ‘academisch monitoringssysteem’ is tekenend.
Door de coronacrisis hebben de deskundigen een groot krediet gekregen. Politici dachten nu: ‘Laat het ons de aanpak van discriminatie proberen voor te stellen als een wetenschappelijk besluit en niet als een politieke beslissing.’ Maar het waren net wetenschappers die al jaren praktijktests voorstellen als effectief middel tegen discriminatie. Je kunt de politieke discussie niet uit de weg gaan.
Politici spannen wetenschappers dus voor hun kar. Welke rol moeten wetenschappers, volgens Foucault, eigenlijk spelen in een gezonde democratie?
Devos: Foucault beklemtoont de rol van ‘specifieke intellectuelen’. Vanuit hun bepaalde deskundigheid moeten zij het democratische karakter van politieke maatregelen bewaken. Dat zien we duidelijk in de discussie over de app tegen covid-19.
‘Als de staat zo’n app invoert, moeten specifieke intellectuelen de democratisch inkadering daarvan bewaken. Anders beland je in een autoritair regime.’
Die app heeft als doel om de contacten te traceren van iemand die besmet is met het virus. Als de staat zo’n app invoert, moeten specifieke intellectuelen met kennis over informatica en privacy de democratisch inkadering daarvan bewaken. Anders beland je in een autoritair regime.
Bestaat het gevaar dat we vrijheden permanent opgeven om een tijdelijke crisis te bezweren?
Devos: Ja, dat is een reële bezorgdheid. In het huidige postcrisistijdperk gaat het er niet meer om om lichamen vast te zetten, maar om mensen te controleren terwijl ze bewegen. Tijdens de crisis zaten we in een disciplinaire strategie, nu zijn we geëvolueerd naar een postdisciplinaire strategie. Gilles Deleuze, een collega van Foucault, noemt dat een controlemaatschappij.
In zo’n samenleving worden mensen via informatica gecontroleerd en getraced terwijl ze permanent bewegen. Wat de gevangenis was in de disciplinaire maatschappij, is de luchthaven in een postdisciplinaire maatschappij. Bij elke check-in moet je je paspoort laten zien, je koorts wordt gemeten, er zijn camera’s met gezichtsherkenning, je vingerafdrukken worden gecontroleerd…
Lees verder onder de afbeelding.
Biomacht in een andere vorm?
Devos: Ja, al zou Foucault zeker niet enkel het repressieve benadrukken. Macht is volgens hem net productief: ze produceert gezonde lichamen, ze produceert kennis, ze produceert welvaart. Hoeveel mensenlevens konden we niet redden dankzij de lockdown? En hoeveel gaan we er nog redden dankzij biomacht als contact tracing en een vaccin? Macht maakt evenzeer deel uit van het leven als ademen en eten.
Foucault zijn machtsdenken is zeer Grieks: het probleem is niet macht op zich, maar overmacht of hubris. De burger moet elke vorm van macht wantrouwen, niet omdat macht slecht is, maar omdat ze steeds neigt naar overmacht.
En hoe doen we dat, ‘macht wantrouwen’?
Devos: Burgers moeten ijveren voor transparantie vanwege de overheid. Dat de adviezen die de GEES-expertengroep overmaakte aan de Veiligheidsraad niet meteen publiek waren, is een voorbeeld van intransparantie. De burger heeft het recht de inhoud van die adviezen te kennen. Democratie is gebaseerd op transparantie.
‘Macht maakt evenzeer deel uit van het leven als ademen en eten.’
Door die transparantie kunnen we waarheid spreken. Foucault toont in een studie van de democratie in de Griekse antieke oudheid aan dat waarheid spreken en democratie intrinsiek met elkaar zijn verbonden. Democratie heeft niet alleen te maken met instellingen, wetten en het recht op vrije meningsuiting. Waarheid spreken veronderstelt een bepaald democratisch ethos. In de aanpak van corona valt op dat het politiek beleid zich niet alleen kan baseren op angst, maar de burgers op hun verantwoordelijkheid en hun burgerzin moet aanspreken.
Het systematisch voorkomen van fake news en alternatieve feiten vormt dan ook een bedreiging van de democratie. Dat kan leiden tot een gevaarlijk cynisme: ‘We worden toch belogen’. Alleen met democratische transparantie en intellectueel debat kunnen we die nefaste houding bestrijden.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
