Zo ongezien zijn de ‘ongeziene sancties’ niet

Het Westen probeert het Russische financiële systeem en de economie lam te leggen, zodat het Kremlin minder geld heeft om oorlog te voeren. De vraag die velen zich stellen, is of de sancties Vladimir Poetin tot toegeeflijkheid zullen dwingen.

1. Het afsnijden van het Swift-banksysteem

Het afsnijden van Russische banken van het internationale bankverkeer wordt ‘de financiële atoombom’ genoemd. Het internationale bankverkeer wordt georganiseerd door het Belgische Swift. Dat verzorgt en beveiligt het netwerk waarover alle berichten tussen financiële instellingen over de hele wereld lopen bij een internationale betaling. Wie van Swift wordt uitgesloten, wordt verbannen uit het internationale betalingsverkeer.

Het is een harde maatregel, maar ‘ongezien’ is hij niet. In 2012 en in 2018 werden Iraanse banken van het Swift-systeem afgesneden omdat Iran zijn afspraken rond het nucleaire programma niet nakwam. Gevolg was dat Iran er nog nauwelijks in slaagde olie te exporteren, waarmee de Iraanse economie op de knieën werd gedwongen.

Toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde, drongen Amerikaanse en Britse politici erop aan om Rusland te verbannen uit Swift. Zover kwam het toen niet. Toen Rusland op 24 februari Oekraïne aanviel, volgde wel snel een sanctie: ‘Een aantal Russische banken worden van Swift afgesneden’, verklaarde Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. Het was dus toen al duidelijk dat niet het hele Russische banksysteem uit het het internationale betalingsverkeer zou worden geduwd.

Ondertussen is bekend om welke zeven Russische banken het gaat: de op een na grootste bank van Rusland, VTB, samen met Bank Otkritie, Novikombank, Promsvyazbank, Bank Rossiya, Sovcombank en VEB.

Heel opmerkelijk is welke banken níét van het Swift-systeem werden afgesneden. De Sberbank bijvoorbeeld, de grootste staatsbank in Rusland, of de Gazprombank, de zakenbank van het grootste gasbedrijf ter wereld Gazprom.

Waarom worden zij niet getroffen? Omdat ze de belangrijkste banken zijn voor de betalingen van Russisch olie en gas, dat Europa nog steeds aankoopt. De betalingen daarvoor kunnen nog steeds vlot lopen. Van een ‘financiële atoombom’ is dan ook niet echt sprake.

2. Het bevriezen van buitenlandse deviezen

Een andere sanctie is dat de Russische centrale bank niet meer kan beschikken over haar buitenlandse reserves. Ook die werd al eerder toegepast: in 2011 keurde de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties een resolutie goed om de fondsen van de Libische centrale bank te bevriezen, waardoor toenmalig dictator Muammar al-Khaddafi niet meer aan naar schatting 110 miljard dollar kon. En toen de taliban vorig jaar de macht grepen in Afghanistan, werd het grootste deel van de 9 miljard dollar deviezenreserves, geparkeerd bij de Amerikaanse centrale bank, bevroren.

De Russische centrale bank zou naar schatting 600 miljard dollar aan vreemde deviezen bezitten en 2295 ton goud. Dat is de oorlogskas van president Vladimir Poetin, die hij de voorbije jaren spekte met de inkomsten uit gas en olie. Poetin bouwde het aandeel dollars in zijn oorlogskas af, van 43 procent in 2014 naar 16 procent vandaag. Midden vorig jaar lag volgens The Economist ongeveer 7 procent van de buitenlandse valuta van Rusland opgeslagen in Amerika, 12 procent in Frankrijk, 10 procent in Duitsland en 10 procent in Japan. Poetin hoopte zo dat de buitenlandse deviezen veiliger waren voor eventuele Amerikaanse sancties.

Poetin misrekende zich enigszins want niet alleen de VS namen nu sancties, ook de Europese Unie, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Japan en Zwitserland stemden ermee in om Rusland de toegang tot zijn buitenlandse reserves te ontzeggen. Dat wil zeggen dat Poetin niet kan beschikken over ongeveer 400 miljard van zijn oorlogskas. Merk op dat China niet mee doet met het bevriezen van de Russische reserves in het buitenland, dus via die weg beschikt Poetin nog over zo’n 87 miljard dollar.

Dat de Russische centrale bank niet over al haar buitenlandse reserves kan beschikken, is knap vervelend. Want door de sancties daalde de roebel 30 procent in waarde. Normaal zou de centrale bank dan dollars of euro’s verkopen en roebels inkopen, om de koers van de roebel te ondersteunen, maar dat kan nu niet. Ondertussen probeert de Russische centrale bank er alles aan te doen om het vertrouwen in de roebel te herstellen en een run on the bank te voorkomen. Als de Russen massaal het geld van hun bankrekening halen, zullen er banken over de kop gaan.

Veel Russen haalden hun roebels al van hun rekening. Er zijn berichten over rijke Russen die met hun roebels snel juwelen en dure horloges kochten, in de hoop hun verlies te kunnen beperken. Om dezelfde reden kochten heel wat Russen met hun roebels cryptomunten, zoals bitcoin. Verschillende Europese ministers van Financiën riepen daarom al op om de cryptomarkt strenger te regulariseren.

Steeds meer westerse bedrijven trekken zich terug uit Rusland, van H&M over Ikea tot Apple. Intel, AMD en TSMC hebben de microchipverkoop aan Rusland stopgezet. De beurs van Moskou ging nog niet open, maar de 31 Russische aandelen die in Londen worden verhandeld, kelderen. Gazprom werd bijvoorbeeld 90 procent minder waard. Ratingbureaus Standard & Poor’s en Fitch verlaagden de kredietwaardigheid van Rusland, het Russische staatspapier werd herleid tot ‘junk’ of rommel. Het bevriezen van de buitenlandse deviezen van de Russische centrale bank treft niet alleen de Russische economie, maar alle Russen hard.

3. De sancties tegen leiders en oligarchen

Na de annexatie van de Krim door Rusland in 2014 werden er al zogenaamde ‘slimme sancties’ genomen die alleen de oligarchen en getrouwen rond Poetin troffen. Na de inval in Oekraïne werd die namenlijst uitgebreid. Een aantal oligarchen werden toegevoegd, zoals Igor Setsjin, ceo van oliebedrijf Rosneft en een persoonlijke vriend van Poetin. Alle leden van de Doema, het Russische parlement dat de invasie goedkeurde, staan nu op de lijst, net als Poetin zelf en zijn minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov. Ongezien is ook dat niet: de Syrische president Bashar al-Assad en zijn Wit-Russische evenknie Aleksandr Loekasjenko werden eerder ook al door sancties van de EU getroffen.

Van alle mensen die op de lijst staan, worden de tegoeden bevroren. Hoe hard worden zij daardoor getroffen? Heel wat oligarchen op de lijst verloren de voorbije jaren miljarden. Gennadi Timtsjenko, grootaandeelhouder van de Russische gasmaatschappij Novatek, staat al sinds 2014 op de lijst en zag zijn fortuin een derde kleiner worden. Toch is hij volgens het Amerikaanse magazine Forbes met 20 miljard dollar nog steeds de zesde rijkste Rus.

Of Poetin zelf door de sanctie geraakt wordt, is zeer de vraag. Het is onduidelijk hoe vermogend de Russische president is. Volgens gegevens van het Kremlin verdiende Poetin in 2020 zo’n 131.900 dollar (124.000 euro) als president van Rusland. Zijn enige bezittingen zijn een appartement van 75 vierkante meter, een garage van 18 vierkante meter, ’twee vintage Volga GAZ M21 auto’s, een Lada Niva SUV’ en een aanhangwagen. ‘Al deze items zijn in Rusland, voor Russische staatslieden is het verboden buitenlandse bankrekeningen te hebben’, aldus het Kremlin. Toch schatten sommigen Poetins vermogen op 200 miljard dollar, waarmee hij de rijkste man ter wereld zou zijn.

Het vermogen van vele oligarchen – en meer dan waarschijnlijk ook van Poetin – zit veilig verborgen in belastingparadijzen. Zwitserland gold lang als een belangrijk financieel centrum voor Russen. Vorig jaar stonden er voor zo’n 15 miljard Zwitserse frank (14,5 miljard euro) Russische tegoeden op Zwitserse bankrekeningen. Zwitserland sloot zich nu aan bij de EU-sancties en de tegoeden van alle bedrijven en personen die op Europese sanctielijsten staan, werden met onmiddellijke ingang geblokkeerd, verklaarde de Zwitserse bondspresident Ignazio Cassis.

Dat is een opmerkelijk stap voor het neutrale Zwitserland, maar niet ‘ongezien’: na de inval van Irak in Koeweit in 1990 sloot Zwitserland zich aan bij de VN-sancties, en recenter ook bij de EU-sancties tegen Belarus en later tegen Syrië.

Ongetwijfeld brachten veel vrienden van Poetin hun vermogen ook onder op offshore belastingparadijzen – hun namen doken op in de Pandora en Panama Papers die Knack uitbracht. Daar zit hun geld relatief veilig. Het is ook niet makkelijk om de vermogens van rijke Russen te bevriezen als ze worden beheerd door (buitenlandse) stromannen van wie de namen niet op de sanctielijst voorkomen.

De geviseerde Russen brachten de voorbije weken ook andere activa in veiligheid. Graceful, het luxejacht van Poetin, lag voor herstellingswerken in het Duitse Hamburg, maar zette vorige maand in allerijl koers naar de Russische haven Kaliningrad toen er steeds meer werd gesproken over sancties. Heel wat steenrijke oligarchen stuurden hun jachten de afgelopen weken naar de Malediven, waarmee de VS geen uitleveringsverdrag hebben. De al genoemde Igor Setsjin schoot iets te laat in actie. Zijn jacht Amore Velo werd vorige week in de Franse havenstad La Ciotat op het nippertje in beslag genomen.

De Russische oliemiljardair Roman Abramovitsj koos ook al eieren voor zijn geld. Hij staat niet op de sanctielijst maar de roep om maatregelen tegen de rijke oligarchen met grote belangen in het Verenigd Koninkrijk klinkt over het Kanaal steeds luider. Daarom stelde Abramovitsj niet alleen zijn voetbalclub Chelsea hoogdringend te koop, maar ook zijn huizen in Londen. Net zoals vele andere oligarchen hem voordeden, hoopt hij zo eventuele latere sancties te vlug af te zijn.

4. Dure energie, torenhoge inflatie

De vraag die velen zich stellen, is of de sancties Poetin tot toegeeflijkheid zullen dwingen. Aan de gewone Russen, die nu erg afzien, vertellen de staatsmedia dat het allemaal de schuld is van het Westen, dat uit is op de vernietiging van Rusland. Velen hechten daar geloof aan. Met de oligarchen die al een deel van hun fortuin in rook zagen opgaan zal Poetin weinig rekening houden. Wie bij Poetin zou durven te klagen dat zijn rijkdom van 5 miljard tot 1 miljard is geslonken, mag de vraag verwachten of hij die 1 miljard wil behouden.

Tot nu toe heeft Rusland nog geen tegensancties getroffen. Sommigen waren bevreesd dat het de gas- en oliekranen zou dichtdraaien, maar het gas blijft volgens contract door de pijpleiding stromen. Volgens cijfers van Gazprom vloeit er sinds het begin van de oorlog zelfs meer gas naar Europa. Vorige week maandag leverde Rusland het meeste gas sinds 17 december 2021. Het gas komt via de leidingen in Oekraïne en de Jamal-pijpleiding door Belarus en Polen tot in Europa. Maar iedereen vreest dat de gastoevoer vroeg of laat zal stoppen, omdat Rusland de kraan dichtdraait of omdat de westerse landen de invoer van Russisch gas verbieden. Die vrees jaagt de prijs omhoog, tot meer dan 160 euro per megawattuur, een verdubbeling in een week. Maar niet te vergeten: op 21 december sloot de gasprijs af op het recordniveau van 181 euro.

Voor olie is het verhaal anders: het zijn de westerse oliebedrijven zoals BP, Shell en ExxonMobil die uit Rusland wegtrekken en hun contracten daar opzeggen. Rederijen als Maersk willen ook geen Russische haven meer aandoen, niet alleen uit protest tegen de Russische invasie, maar ook omdat het te gevaarlijk is en de verzekeringspremies te hoog liggen. Gevolg is dat Rusland, goed voor 10 procent van de wereldwijde olieproductie, zijn olie bijna niet meer kwijt raakt, zelfs niet tegen dumpingprijzen. Shell kocht toch nog wat olie en betaalde daar 28,50 dollar per vat minder voor dan gebruikelijk, maar kreeg een lawine van kritiek over zich.

Omdat er er minder olie uit Rusland komt, vroeg het Westen aan de OPEC, de organisatie van olie-exporterende landen, om haar productie op te drijven. Die is daar tot nu toe niet op ingegaan, met als gevolg dat de olieprijs de voorbije dagen fors is gestegen tot meer dan 110 dollar per vat. Dat is dubbel zoveel als eind december en de hoogste prijs sinds 2014. Maar ongezien is dat ook weer niet: we hebben in het verleden wel vaker meer dan 100 dollar per vat neergeteld. Bijvoorbeeld tijdens de Iran-Irakoorlog in 1980. Het record stamt uit juli 2008, toen er 147 dollar voor een vat olie werd gegeven.

Ook de prijzen van grondstoffen zoals tin, nikkel, kobalt en zink stijgen. Ze waren al aan het klimmen nu de economie zich herstelt van de coronacrisis, maar sinds de Russische invasie gingen ze fors hoger. Rusland en Oekraïne zijn ook goed voor een kwart van de tarwe-export in de wereld. Door de vrees voor aanvoerproblemen steeg de tarweprijs de afgelopen maand met meer dan 30 procent. Maar in 2008 stond de prijs voor tarwe nóg hoger vanwege dalende Amerikaanse voorraden. De GSCI-index, die een overzicht biedt van de grondstofprijzen, steeg de voorbije weken tot 3700 punten, maar tussen eind 2010 en eind 2014 bedroeg die meer dan 4000 punten en in maart 2008 zelfs meer dan 10.000 punten.

Dat alles zorgt ervoor dat het leven duurder wordt. De inflatie steeg in de eurozone in februari tot 5,8 procent en in België tot 8 procent in vergelijking met een jaar eerder, vooral als gevolg van de stijgende energieprijzen. De inflatie ligt dus duidelijk hoger dan de 2 procent die de Europese Centrale Bank als streefdoel heeft. Maar begin jaren 1980 lag de inflatie in ons land jarenlang rond de 8 procent, en in 1974 bedroeg ze zelfs meer dan 15 procent. Niet dat iemand naar die periode terug wil, torenhoge prijzen voor gas en olie kunnen zorgen voor een pijnlijke recessie. Het is afwachten of de inflatie de volgende maanden verder zal stijgen, dan wel zal afnemen. Veel, zo niet alles hangt af van hoe de oorlog in Oekraïne evolueert en of de westerse landen meegesleept worden in de gevechten.

Slotsom

Met de combinatie van een aantal economische sancties probeert het Westen het Russische financiële systeem en de economie lam te leggen, zodat Rusland minder geld heeft om oorlog te voeren. Onvermijdelijk delen de gewone Russen in de klappen, ook in een economische oorlog zijn de burgers de grootste slachtoffers. Of de Russen zich dan tegen Poetin zullen keren of juist tegen het Westen, valt af te wachten.

De sancties zijn niet ongezien, nieuw is wel dat ze tegen zo’n groot land als Rusland worden genomen. Niet dat de Russische economie nog zoveel voorstelt: het Russische bruto binnenlands product is slechts even groot als dat van de Benelux-landen samen. Economisch is Rusland een dwerg, maar militair is het nog steeds een grootmacht die beschikt over kernwapens. En dat aan de grens met Europa. Een escalatie van de oorlog kan alles écht ongezien maken. Maar daar kijkt niemand naar uit.