Wat betekent de overwinning van Joe Biden voor de Europese Unie?

Behoudens een juridische krachttoer verdwijnt Donald Trump op 20 januari uit het Witte Huis. In de meeste uithoeken van de Europese Unie weerklinkt er na vier woelige jaren een zucht van opluchting. Maar met de komst van Joe Biden mag die verademing niet tot gelatenheid of zelfgenoegzaamheid leiden.

Ruim drieënhalf jaar geleden zette Trump als Amerikaans president voor het eerst voet op Europese bodem. Na een korte tussenstop in Italië en Vaticaanstad keek de Westerse wereld met ingehouden adem naar de toespraak die Trump gaf bij de openingsceremonie van de nieuwe NAVO-vertrekken in Brussel. Bij sommige staatshoofden en regeringsleiders kon een er nog een badinerende glimlach af wanneer Trump van zijn partners meer defensie-inspanningen eiste.

Maar de baas van het machtigste defensieapparaat ter wereld was niet naar Brussel gekomen om zich als een schertsfiguur te laten wegzetten. Wel integendeel: Trump gaf enkele ogenblikken na zijn toespraak de Montenegrijnse premier Dusko Markovic een duw om op het voorplan te komen. Het was een iconisch moment: Trump First, America First.

Verschroeide aarde

Wat volgde was een strategie van de verschroeide aarde. Relatief vlotte handelsbetrekkingen, het klimaatakkoord van Parijs, het lidmaatschap van de Wereldgezondheidsorganisatie, de nucleaire overeenkomst met Iran, het INF-akkoord met de Russische Federatie, deelname aan de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties: stuk voor stuk trok Trump die heilige huisjes omver.

De Europese Unie moest vaak met lede ogen toekijken hoe de Amerikaanse president zonder enige vorm van overleg uitpakte met beslissingen die zelfs de meest doorgewinterde politici en analisten met verstomming sloegen. De Europese landen, die van het multilaterale systeem genieten omdat ze samen met de Verenigde Staten de regels van het spel uittekenden, werden plots door hun jarenlange partner in de vuurlinie gezet. Van vriend naar vijand in een mum van tijd.

De onberekenbaarheid van de Amerikaanse president bezorgt de Europese hoofdsteden tot op de dag van vandaag kopzorgen. Sommige lidstaten doen er alles aan om Trump zo min mogelijk voor de borst te stoten, andere stellen zich eerder assertief op. De eerste groep hoopt erger te voorkomen maar toont zich in de ogen van de president zwak en buigzaam, de tweede categorie demonstreert assertiviteit maar maakte de betrekkingen er evenmin beter op.

Feit is dat beide blokken in hun eigen vlees snijden wanneer de spanningen effectief escaleren tot wederzijdse handelsbelemmeringen. De ene mag dan wel winnen ten opzichte van de andere, tegen de achtergrond van de opkomst van China zijn zowel de Verenigde Staten als de Europese Unie verliezers wanneer ze elkaar het leven zuur maken. In Moskou en Peking wrijven ze zich als lachende derden in de handen.

‘Mooie stad’

Een van de meest uitgesproken landen die de afgelopen jaren met de balsturige Amerikaanse president worstelt, is Duitsland. Onze oosterburen hebben de afgelopen decennia enorm kunnen profiteren van de Amerikaanse veiligheidsparaplu, die tot op de dag van vandaag voorkomt dat Berlijn moet kiezen tussen het Verenigd Koninkrijk of Frankrijk, beiden partners met nucleaire wapens. Maar de afgelopen vier jaar was Duitsland vaak het mikpunt van Trumps banbliksems, onder meer omdat het werkt aan een omstreden gaspijplijn met Rusland. De nauwe handelsrelaties met China zijn een andere reden.

Volgens Norbert Röttgen, kandidaat-voorzitter bij de Duitse christendemocraten en voorzitter van de buitenlandcommissie in de Bondsdag, is het hoog tijd om de relatie met de Verenigde Staten zo goed mogelijk te verzorgen en tegelijkertijd te maken dat de Europese Unie veel meer op eigen benen staat. Een overtuiging die Frans president Emmanuel Macron nadrukkelijk deelt.

Ook in België, door Trump in 2016 nog als een mooie stad bestempeld, waren er gemengde reacties op de toon en politiek van de vastgoedmagnaat. Denk maar aan het vredesplan voor Israël en Palestina – nota bene voorgesteld tijdens het Belgisch voorzitterschap in de VN-Veiligheidsraad – dat in België op weinig applaus kon rekenen.

En dan was er nog de NAVO. Waar velen vreesden dat Trump de verdragsorganisatie zou verlaten – wat een half jaar geleden effectief op tafel heeft gelegen – reageerden anderen uitgelaten toen hij plannen bekendmaakte om enkele Amerikaanse hoofdkwartieren en duizenden troepen naar België te verplaatsen. Die verhuisplannen kwamen rechtstreeks uit de koker van het Witte Huis om Duitsland te raken waar het pijn doet, maar in het Pentagon loopt men er minder warm van. Het valt dus af te wachten in welke mate die verhuis effectief zal plaatsvinden.

Zuurstof

Onder Biden zal gedaan het zijn met die bruuske onvoorspelbaarheid. De toekomstige president staat bekend als een overtuigd trans-Atlanticus die opnieuw een dosis zuurstof in de banden tussen de Unie en de VS zal blazen. De twee blokken zullen de komende vier jaar als gelijkwaardige partners op een respectvolle manier kunnen samenkomen, dat is van cruciaal belang.

Maar verwacht onder Biden geen enorme bocht: politici voeren campagne in poëzie en maken beleid in proza. Aangezien Biden in strijdstaten zoals Michigan, Wisconsin en Pennsylvania slechts een heel kleine overwinningsmarge heeft behaald, zal hij net zoals Trump zijn handelsbeleid afstemmen op de politieke realiteit. Het lijkt erop dat de handelstarieven op Europees aluminium en staal, die Trump heeft geïntroduceerd om de werkgelegenheid in de Rust Belt te beschermen, hebben opgeleverd tijdens de stembusgang. Dat zal Biden in zijn achterhoofd houden.

In dat kader zullen bepaalde twistpunten tussen de Unie en de Verenigde Staten ook de komende jaren blijven bestaan. In Washington bestaat er bij beide partijen enorm veel weerstand tegen de digitaks voor grote bedrijven waar de Europese Unie zich momenteel over buigt. Hetzelfde geldt voor het conflict rond vliegtuigbouwer Boeing en Airbus, dat na meer dan vijftien jaar juridische procedures nog steeds niet is geklaard.

Wel integendeel: na een oordeel van de Wereldhandelsorganisatie over onwettige Amerikaanse staatssteun introduceert de Europese Unie dinsdag handelstarieven ter waarde van vier miljard tegen de Verenigde Staten. Of het de toekomstige Amerikaanse president en de Unie ertoe noopt om de kwestie via politieke weg te klaren, is verre van zeker.

Senaat

Ook de Amerikaanse Senaat speelt een cruciale rol: haalt Biden er begin volgend jaar een meerderheid? Als dat mislukt, moet hij van Republikeins Senaatsvoorzitter Mitch McConnell geen geschenken verwachten. Dat kan de plannen van de toekomstige president aanzienlijk fnuiken. Onder Biden zullen de Verenigde Staten opnieuw in het klimaatakkoord van Parijs stappen, maar voor grootschalige groene investeringen heeft hij een flinke smak geld nodig die hij van de Republikeinen niet (zomaar) moet verwachten.

Voordeel is wel dat de Unie in het kader van het klimaatakkoord samen met de Verenigde Staten kan nadenken over een CO₂-taks voor buitenlandse bedrijven zonder elkaar te bruuskeren. Daarnaast – in afwachting van de Iraanse parlementsverkiezingen – zal Biden overwegen om opnieuw in het nucleaire akkoord met Iran te stappen, tenminste als hij een eventuele Republikeinse meerderheid in de Senaat ervan kan overtuigen om de sancties tegen het land af te bouwen.

Ook de rol van China, de belangrijkste rode draad doorheen de recente Amerikaanse buitenlandpolitiek, zal onder het leiderschap van Biden niet veranderen. Voormalig president Obama identificeerde China reeds als belangrijkste concurrent, maar trachtte op het land in te spelen met een combinatie van multilaterale indammingspolitiek en verhoogde militaire aanwezigheid in Zuidoost-Azië. Omdat die tactiek weinig vruchten afwierp en Trump niet bepaald een containmentpoliticus is, gooide die laatste het over een andere boeg met een uitgesproken confrontatiekoers. Maar ook die bracht China niet bepaald aan het wankelen.

Hoewel Biden een mildere toon zal aanslaan, wordt niet verwacht dat hij een fundamenteel andere koers zal inslaan dan zijn voorganger. In het Amerikaanse Congres bestaat er over de partijgrenzen heen namelijk een brede consensus dat de uitdagingen vooral in het verre Oosten liggen. Vast staat in ieder geval dat de aandacht van de Verenigde Staten toenemend op China en dus minder op Europa zal komen te liggen.

Denkwerk

Kortom, de Europese Unie moet de komende vier jaar nog intensiever nadenken over het vraagstuk hoe het in de toekomst meer op eigen benen kan staan. Midden september lanceerde voorzitter van de Europese Raad Charles Michel een discussie over de zogenaamde strategische soevereiniteit van de Unie. Een begrip dat al enkele jaren circuleert, maar waar door strategische en culturele verschillen tussen de lidstaten geen inhoudelijke eensgezindheid over bestaat.

Tot op heden heeft het de keuze tussen de Verenigde Staten enerzijds en China anderzijds zoveel en zo lang mogelijk uit de weg willen gaan. Stukje bij beetje zal de Unie kant moeten kiezen, zonder bruggen te verbranden. Denkwerk aan de winkel dus.

Paradoxaal genoeg is het net Trumps verdienste dat hij de Unie – weliswaar met de nodige collaterale schade – tot die denkoefening verplicht heeft. Onder Biden zal de toon verzachten, maar de koers onveranderd blijven. Tijd om te talmen heeft de Unie dus niet: er bestaat namelijk geen garantie dat we na vier jaar Biden niet opnieuw vertrokken zijn voor een hobbelige trans-Atlantische rit. Dat weet men ook in Washington. Zeker in Democratische kringen rijpt hoe langer hoe meer het idee dat een sterke Unie niet noodzakelijk een slechte zaak is voor de Verenigde Staten.

Orbán

Bovendien rekent West-Europa op de steun van Biden bij enkele interne problemen. In tegenstelling tot zijn voorganger verwacht Brussel van Biden dat hij het opneemt tegen landen die het in de Unie niet zou nauw nemen met de rechtsstaat. In Polen en Hongarije ziet men met Trump een belangrijke partner van het toneel verdwijnen.

Ook voor het Verenigd Koninkrijk betekent de overwinning van Biden op vlak van de brexit evenmin goed nieuws. De Democraten hebben de afgelopen maanden meermaals benadrukt dat een handelsakkoord met het Verenigd Koninkrijk enkel mogelijk zal zijn indien het Goedevrijdagakkoord uit 1998 volledig gerespecteerd blijft. Voor Brits premier Boris Johnson een flinke streep door de rekening tijdens de laatste dagen van de onderhandelingen met de Europese Unie.

En zo wordt het voor Brussel in 2021 misschien nog een relatief goed jaar. Nu er positieve signalen komen over een coronavaccin, de brexitverwikkelingen stilaan aflopen en Donald Trump naar alle waarschijnlijkheid plaats moet ruimen, halen de meeste lidstaten toch even opgelucht adem.