‘Politici die blijven teruggrijpen naar de jaren dertig riskeren een self-fulfilling prophecy’

‘We leven in verwarrende tijden en zoeken wankelend naar historische referentiepunten’, schrijft Knack-hoofdredacteur Bert Bultinck. ‘Positiever is dat we ook oplossingen in de geschiedenisboeken vinden.’

Het was de Franse president Emmanuel Macron die vorige week nog maar eens naar een historische vergelijking greep om de kritieke toestand van vandaag te onderstrepen: ‘In een Europa dat verdeeld is door angsten, nationalistische assertiviteit en de gevolgen van de economische crisis’, zo zei hij in een interview met het Franse dagblad Sud-Ouest, ‘zien we een herhaling van alles wat Europa in zijn greep had van de Eerste Wereldoorlog tot de crisis van 1929. ‘ Hij voegde eraan toe dat die herhaling ‘bijna methodisch’ was: stap voor stap volgen we het draaiboek van de jaren na 1918.

Politici die blijven teruggrijpen naar de jaren dertig riskeren een self-fulfilling prophecy.

Macron staat niet alleen. Je kan vandaag amper een geopolitiek boek of breed beschouwend interview lezen zonder een of andere parallel met een bijzonder nijpende vooroorlogse periode aan te treffen. De geschiedenis herhaalt zich, maar nooit op dezelfde wijze, zo gaat de zegswijze. De uitspraken over de geschiedenis herhalen zich vandaag ook – en geregeld wél op dezelfde wijze.

De vergelijkingen vallen grofweg uiteen in twee groepen: parallellen met de situatie van voor de Eerste Wereldoorlog en verwijzingen naar het interbellum. Beatrice de Graaf valt in de eerste categorie. ‘Sommigen maken graag de vergelijking tussen de huidige tijd en de jaren dertig’, zei de Nederlandse historica en terreurexperte in de krant De Tijd, ‘maar ik zie meer parallellen met de jaren tachtig van de negentiende eeuw.’ Ze noemde de relatieve welvaart gecombineerd met toenemende ongelijkheid en uiteenvallende machtsblokken, en de handelsconflicten die tot de Grote Oorlog leidden. In Knack sprak ze onomwonden haar vrees uit voor minstens een ‘ernstig conflict’ vandaag. In de krant De Morgen schoof de Belgische historica Sophie de Schaepdrijver iets verder op in de tijd toen ze zei dat we ‘in een wereld leven die vergelijkbaar is met die van 1914’, met grootmachten zoals de VS en Rusland die ‘oorlogszuchtige geluiden’ voortbrengen, maar niet duidelijk maken wat ze nu eigenlijk willen. In zijn jongste boek citeert de Nederlandse hoogleraar Europese Studies Paul Scheffer de Harvard-econoom Dani Rodrik: ‘Op veel gebieden heeft de wereldeconomie pas recentelijk het niveau van globalisering in handel en financiën bereikt dat in 1913 bestond.’

De tweede categorie, zeg maar ‘de jaren dertig-groep’, is ondertussen zo talrijk dat een opsomming onbegonnen werk is. Naast Emmanuel Macron kunnen we onder meer ook voormalig Amerikaans buitenlandminister Madeleine Albright noemen, die in haar jongste boek Fascisme, een waarschuwing demonen uit het verleden voelt opduiken: ‘Als we fascisme beschouwen als een wonde uit het verleden die bijna was geheeld, is Trump in het Witte Huis zoiets als het verband losrukken en aan de korst krabben’, schrijft ze. Onder meer in zijn reactie op het Schild & Vrienden-debat verwees ook Herman Van Rompuy, voormalig voorzitter van de Europese Raad, naar het bruine decennium: ‘In de jaren dertig probeerde een deel van de intelligentsia de opmars van extreemrechts te vergoelijken. Die fout mag niet opnieuw gemaakt worden.’

De interbellum-vergelijkingen zijn ondertussen zo courant geworden dat er gêne opduikt bij auteurs die er zich toch nog eens aan wagen.

De interbellum-vergelijkingen zijn ondertussen zo courant geworden dat er gêne opduikt bij auteurs die er zich toch nog eens aan wagen. In De Standaard schreef historicus Marc Reynebeau vorige week dat de liberale democratie perfect in staat is om zichzelf om zeep te helpen en verwees daarbij, ‘om het jaren dertig-taboe maar even te trotseren’, naar de verkiezingsuitslag van de nazi’s in 1933 – 43,9 procent.

We leven in verwarrende tijden – met onder meer historisch slechte toekomstverwachtingen bij onze jeugd, de druk van migratie, de opwarming van de aarde en door sociale media aangevuurd populisme – en zoeken wankelend naar historische referentiepunten. Positiever is dat we ook oplossingen in de geschiedenisboeken vinden – zo is de crisis van 2008 in grote delen van het Westen minder zwaar aangekomen dan die van 1929. Er bestaat echter ook een gevaar. Historici kunnen we het niet kwalijk nemen, maar politici die blijven teruggrijpen naar de jaren dertig riskeren een self-fulfilling prophecy én missen de aansluiting met een minder destructief verhaal. De kiemen daarvan zijn er al wel: velen in het Westen zouden tekenen voor een planeet met schonere lucht en meer groen, met een sociaal weefsel dat wordt gedragen door trots op de eigen gemeenschap en een markt waarin de ongelijkheid wordt teruggedrongen ten voordele van algemene welvaart. Zo’n planeet is een betere planeet. Beter dan in 1914, beter dan in de jaren dertig en beter dan nu.