Niet enkel de huidige levenssituatie of sociale klasse bepaalt of mensen voor de rechts-populistische partij Alternative für Deutschland stemmen. Wel hoe mensen naar hun situatie en toekomst kijken, is cruciaal. Tot die conclusie kwam een groep Duitse sociologen. Steeds meer kiezers uit hogere inkomensklassen stemmen dan ook voor AfD.
Onvrede over de situatie waarin mensen zich bevinden, is de belangrijkste drijfveer om voor rechts-populistische partijen te stemmen. Maar de eigenlijke socio-economische situatie van de kiezer is daarbij zeker niet de enige beslissende factor. Wat de rechtse kiezers in grotere mate gemeen hebben, is dat ze zich door de maatschappij tekort gedaan voelen en bang zijn om steeds meer de controle over hun eigen leven te verliezen.
Tenminste, dat stelt een groep Duitse sociologen van onder andere de universiteit van Paderborn, die begin dit jaar onderzoek voerde naar het electoraat van rechts-populistische partijen. Daarvoor ondervroegen ze een representatieve groep van 5000 stemgerechtigde Duitsers. Ze vergeleken kiezers die voor de rechts-populistische partij Alternative für Deutschland (AfD) stemmen of dat overwegen, met de totale poel van stemgerechtigden in Duitsland. Ze kozen daarbij voor AfD, omdat die partij op dit moment de sterkste rechts-populistische kracht in Duitsland is.
Mensen die het gevoel hebben dat ze het slechter hebben dan de meeste anderen, zijn gevoeliger voor rechts-populistische retoriek. Ongeacht hun eigenlijke inkomen of beroepspositie.
Steeds meer kiezers uit hogere inkomensklassen stemmen voor AfD. Volgens het onderzoek is het dan ook vooral de subjectieve kijk van mensen op de situatie waarin ze leven, die hun stemgedrag beïnvloedt. Concreet: mensen die het gevoel hebben dat ze het slechter hebben dan de meeste anderen, zijn gevoeliger voor rechts-populistische retoriek. Ongeacht hun eigenlijke inkomen of beroepspositie, schatten AfD-stemmers dan ook in dat ze tot een lagere sociale klasse behoren dan de gemiddelde burger.
Bovendien is hun financiële situatie vaak minder rooskleurig dan die van hun ouders, of nemen zij dat zo waar. Dat zorgt voor de overtuiging dat ze het slachtoffer zijn van recente ontwikkelingen zoals de globalisering en digitalisering van de samenleving. De schuldige: een overheid die hen te weinig beschermt tegen een wereld in verandering.
De controle kwijt
Duitsers die voor AfD kiezen, hebben over het algemeen het gevoel dat ze de controle over hun situatie verliezen. In de eerste plaats heeft een deel van de Duitse bevolking het gevoel op persoonlijk vlak de teugels steeds minder stevig in handen te hebben. Twee derde van de AfD-kiezers zegt zich zorgen te maken over zijn of haar toekomst. Bij de de totale groep van alle kiesgerechtigden is dat maar iets minder dan de helft. Hun toekomstzorgen gaan over zaken zoals als hun pensioen en de wereld waar hun kinderen in zullen terechtkomen.
Bij die angst voor de toekomst spelen factoren mee als globalisering en digitalisering. Door die digitalisering zijn AfD-stemmers, meer dan het gemiddelde van alle Duitse stemgerechtigden, onzeker over hun plaats op de arbeidsmarkt. Maar de zorgen gaan niet alleen over het vinden van werk: ook bij het beoefenen van hun job voelen ze zich vaker machteloos. Zo maakt 34 procent van de werkzame AfD-kiezers zich zorgen over zijn werksituatie, tegenover 26 procent van het volledige Duitse electoraat.
Maar 11 procent van de AfD-kiezers heeft vertrouwen in het Duitse parlement, 7 procent in de regering.
Verder hebben AfD-aanhangers het gevoel dat ze weinig in de pap te brokken hebben als het over politiek gaat. Ze vinden dat politici en politieke instellingen hun voeling met de realiteit en dus met hen kwijt zijn. Ze zien hun nood om gehoord te worden niet beantwoord.
Dat gevoel van politieke onmacht gaat gepaard met opvallend weinig vertrouwen in democratische processen. Met de stelling dat Duitsland al bij al democratisch is, ging maar 40 procent van de AfD-kiezers akkoord. Maar 38 procent vindt dat in Duitsland de vrijheid van mening gegarandeerd is. Verder heerst er onder de groep een groot wantrouwen tegenover besluitvormende organen en zijn ze voorstander van principes die de volkswil op een directere manier laten gelden.
Maar 11 procent van de AfD-kiezers heeft vertrouwen in het Duitse parlement, 7 procent in de regering. Al moet gezegd dat over het algemeen het vertrouwen in politieke instellingen bij kiezers niet erg hoog ligt volgens het onderzoek: zowel de regering als het parlement geniet het vertrouwen van maar 35 procent van de kiesgerechtigden.
Tot slot verliest in de ogen van AfD-kiezers ook de staat aan controle. Die zou volgens hen haar eigen burgers veel beter moeten beschermen tegen bedreigingen van buitenaf. Vooral als het gaat over migratie, zijn AfD-stemmers teleurgesteld over het feit dat hun regering de toestroom niet meer begrenst en haar eigen burgers niet duidelijker voorrang geeft, zo schrijven de onderzoekers.
Onvoldoende beschermd
De rode draad doorheen het onderzoek is dat mensen die voor rechtspopulisme kiezen of dat overwegen, daar veel redenen voor hebben die niet in de huidige realiteit geworteld zijn. In de plaats daarvan worden ze gedreven door het gevoel dat ze het minder goed hebben dan vroeger en angst dat die trend zich zal doorzetten in de toekomst. Hun financiële situatie is niet per definitie slecht, maar ze voelen zich onvoldoende beschermd tegen mogelijke crises in de toekomst.
Tekenend is de reactie op de vraag of de respondenten zichzelf eerder een winnaar of verliezer van de samenleving vinden. Van de mensen die op AfD stemmen of dat overwegen, schat 41 procent zich in als verliezer. Onder het totaal van Duitse kiezers, inclusief die van AfD, is dat maar 27 procent. Terwijl 34 procent van alle kiezers zichzelf als een winnaar ziet, is dat onder hen die voor AfD stemmen maar 23 procent. Die inschatting heeft natuurlijk wel met financiële omstandigheden te maken, maar volgens het onderzoek hebben AfD-kiezers meer de neiging hun inkomen met sociale onzekerheid te verbinden.
Van de mensen die op AfD stemmen of dat overwegen, schat 41 procent zich in als een verliezer van de maatschappij.
De onderzoekers wijzen er wel nog op dat Duitsers die voor AfD stemmen of dat overwegen, niet enkel gemeen hebben dat ze de controle denken te verliezen. Over het algemeen hebben ze onder andere een bovengemiddeld autoritair politiek profiel en een veel enger begrip van wat het betekent om Duitser te zijn. Alle historisch-culturele redenen daarvoor, worden in dit onderzoek grotendeels buiten beschouwing gelaten.
Duitslandkenner Dirk Rochtus kan zich vinden in de resultaten van het onderzoek. Hij is ervan overtuigd dat naast de financiële situatie ook subjectieve angstgevoelens kunnen meespelen bij mensen die voor rechts-populisten kiezen. ‘Ook personen die zelf werkzekerheid hebben, kunnen wakker liggen van vragen als ‘Waar gaat het naartoe met onze maatschappij?’.
Rochtus ziet naast persoonlijke bekommernissen vooral zorgen die te maken hebben met ‘hogere niveaus’ als mogelijke factor: ‘Mensen die zelf bemiddeld zijn of niet in aanraking komen met migranten, kunnen werkloosheid of massamigratie wel zien als bedreigingen voor hun natie of land. We zien bijvoorbeeld ook bij ons dat mensen die in een buurt wonen waar amper migranten zijn, soms voor Vlaams Belang stemmen. Door zichzelf op het niveau van hun staat of natie te plaatsen, ontwikkelen ze een zekere angst of onzekerheid die niet meteen betrekking heeft op hun eigen situatie.’
Verhalen over voorstekers
Al is het succes van populisme vaak geworteld in regionale of nationale identiteit, toch zijn de bevindingen van het onderzoek niet uniek of typisch Duits. Eerder kwam onder andere sociologe Arlie Russell Hochschild namelijk al tot een gelijkaardige conclusie in haar boek ‘Strangers in their own land’. Daarin schetst ze hoe ook een grote groep Amerikanen op een partij als de Tea Party of personen als Donald Trump stemt, uit angst om in een veranderende maatschappij uit de boot te vallen.
Die angst zit verankerd in wat Russell een deep story noemt, een diepgewortelde overtuiging over hoe de wereld om je heen in elkaar zit. Daarbij zijn feiten overigens onbelangrijk.
In het boek maakt ze duidelijk hoe een grote groep binnen de Amerikaanse bevolking het gevoel heeft dat ze onrechtvaardig behandeld wordt. De metafoor die Russel daarvoor aanreikt, gaat zo:
Stel je voor dat je een witte Amerikaan bent uit de middenklasse. Je staat in de rij op een glooiende heuvel. Over het randje van de heuvel wacht de American Dream. Iedereen staat geduldig te wachten, maar je ziet plots de ene na de andere voordringen. Vrouwen, zwarte mensen, latino’s, allemaal dringen ze voor, telkens opnieuw. Ze kijken om zich heen of iemand er wat tegen doet. De overheid of de president zou hier toch een stokje voor moeten steken? Maar dan zie je hij de voordringers net aanmoedigt. Hij, in dit geval president Obama, is niet jouw president, maar hun president.
De mensen en media om je heen bevestigen volgens Hochschild deze deep story. De heersende elite, daarentegen, zet je in de reguliere media neer als een domme racist, een redneck, white trash … Op die manier vervreemd je van je eigen land, zegt Hochschild. Maar dan is daar opeens die partij die alles waar jij je mee identificeert, belichaamt. En die jou gaat beschermen tegen alle ‘voordringers’. Dankzij deze partij zal je alsnog die American Dream bereiken. De keuze is dus duidelijk.
‘Door globalisering houden mensen zich angstvallig vast aan de grenzen van hun natiestaat’
Volgens Hochschild zijn we in onze haast om de mensen die helemaal achteraan in de rij stonden en maar niet vooruitkwamen te helpen, vergeten uit te leggen aan de overige mensen in de rij waarom ze wat langer moesten wachten.
Verder speelt ook volgens haar globalisering een cruciale rol. Door globalisering houden mensen zich angstvallig vast aan de grenzen van hun natiestaat’, zei Hochschild in een eerder interview met Knack naar aanleiding van haar boek. ‘Daarbij komt een verlies aan vertrouwen in instituties. De overheid, maar ook de pers, de kerk, noem maar op. Dit is verontrustend.’
Zwitserse socioloog Hanspeter Kriesi had het overigens in 2006 al over het veranderende politieke landschap onder invloed van globalisering en denationalisatering. Hij zag toen een nieuw structureel conflict ontstaan in Europa tussen de ‘winnaars ‘ en ‘verliezers’ van de globalisering. Dat conflict zou nieuwe mogelijkheden scheppen voor de mobilisatie van kiezers in een nationale context, het politieke veld transformeren en een invloed hebben op hoe partijen zich in dat vel positioneren.
Duitse deep story
Veel parallellen met de bevindingen van het recente Duitse onderzoek dus. We kunnen uit dat laatste dan ook de eigen deep story van de AfD-stemmers destilleren: een verhaal waarbij onder andere globalisering, digitalisering en een zwakke overheid met foute prioriteiten hun eigen German Dream in de weg staan. Partijen zoals AfD, die beloven die problemen aan te pakken door de inheemse, niet-elitaire bevolking opnieuw op de eerste plaats te zetten, hebben daarom weinig moeite om hun aanhangers ervan te overtuigen dat hun stem naar die partij moet gaan.
Hochschild ziet echter ook een fundamenteel verschil tussen Europese en Amerikaanse deep stories. ‘Hier (in de VS, nvdr.) is men van mening dat de overheid zijn geld verkeerd besteed heeft, het heeft mensen helpen voordringen. Daarom zouden we geen of minder overheid moeten hebben. In Europa denkt men daarentegen niet aan minder overheid, maar wil men wel dat de voordelen die de overheid biedt enkel voor hen gelden. Ze willen de voordelen niet delen. Een deep story, maar twee verschillende eindes.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
