Onafhankelijke pers onder druk in Slowakije: ‘Deze splinter in het oog van Europa wordt steeds groter’

Na inperking van de persvrijheid in Polen en Hongarije staat nu ook Slowakije negatief in de schijnwerpers. De moord op een onderzoeksjournalist en de behandeling van een Tsjechische journaliste door de Slowaakse politie leiden tot hevige kritiek.

De Slowaakse politie doet momenteel onderzoek naar de moord op Jan Kuciak, een plaatselijke journalist, en zijn verloofde, Martina Kusnirova. De Tsjechische onderzoeksjournaliste Pavla Holcova, een collega van de vermoorde journalist, reisde op 15 mei vanuit Praag naar Bratislava om de politie bij te staan. Daar werd ze echter acht uur lang verhoord en ze moest haar telefoon inleveren, waardoor de bronbescherming mogelijk gevaar loopt.

Jan Kuciak en zijn verloofde werden in februari van dit jaar vermoord. Holcova zegt dat haar tijdens de ondervraging herhaaldelijk werd gevraagd naar haar netwerk, haar werk uit het verleden en haar connecties met Slowaakse zakenlieden en hoge politici. Toen ze weigerde haar telefoon af te staan, kreeg ze naar eigen zeggen te horen dat haar een boete van 1650 euro wachtte en kwam de politie met een bevelschrift om de telefoon in beslag te nemen.

Ze stond uiteindelijk de telefoon af, maar weigerde de wachtwoorden te geven. De Slowaakse agenten stelden vervolgens Interpol te zullen inschakelen om toegang tot de telefoongegevens te krijgen.

Bronbescherming

Het verhoor en de inbeslagname van de telefoon van Holcova leidde tot stevige kritiek van groepen zoals Reporters Without Borders en het Organised Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP), waar Holcova, en eerder Kuciak, mee samenwerkten. Ook Europarlementsleden lieten zich kritisch uit over de zaak.

Tientallen uitgevers en journalisten in Slowakije eisten in een gezamenlijke verklaring de onmiddellijke teruggave van de telefoon. Ze wijzen op het journalistieke recht op bronbescherming en willen dat de Slowaakse politie een verklaring geeft voor het gedrag van de agenten.

Het gaat hen echter niet alleen om de zaak-Holcova. ‘Het gaat verder dan dat. We moeten weten of de politie en aanklager vinden dat dit gedrag wettelijk toegestaan is in dit land’, zegt Beata Balogova, hoofdredacteur van de Slowaakse krant Sme.

Italiaanse maffia

Net als in sommige andere Centraal-Europese landen, wijzen mediawaakhonden ook in Slowakije op een alarmerende uitholling van de persvrijheid in de afgelopen jaren. Journalisten zouden steeds vaker te maken hebben met laster, ongewenst gedrag van regeringen en intimidatie door plaatselijke zakenlieden.

Veel media zijn opgekocht door oligarchen en er zijn ernstige twijfels over de politieke onafhankelijkheid van de publieke zender in het land. Journalisten zijn zich continu bewust van het risico te worden aangeklaagd wegens smaad.

Kuciak werd eind februari in Bratislava doodgeschoten met één kogel in zijn borst, en zijn vriendin met één kogel in haar hoofd. Kuciak en Holcova werkten destijds aan een verhaal over connecties tussen de Ndrangheta-maffia en mensen binnen Smer, de belangrijkste partij binnen de regerende Slowaakse coalitie.

Signaal aan journalisten

In de dagen na de moord werd er koortsachtig gespeculeerd over de mogelijke betrokkenheid van de maffia of politici. Balogova en andere Slowaakse journalisten denken dat de inbeslagname van Holcova’s telefoon mogelijk bedoeld is als signaal aan andere journalisten. ‘Het kan zijn dat ze journalisten duidelijk willen maken dat ze in de gaten worden gehouden, of dat ze angst willen zaaien’, zegt Balogova.

Ook wordt erover gespeculeerd dat de politie met de informatie de link tussen het falen van het onderzoek en hoge functionarissen binnen politie en justitie wil verdoezelen.

Drew Sullivan, redacteur bij OCCRP, zegt niet uit te sluiten dat de politie handelde in opdracht van de politiek. ‘Justitie is in Slowakije nog steeds politiek.’ Hij zegt dat het mogelijk is dat de regerende partij de politie aangestuurd heeft.

Informanten opsporen

Marek Vagovic, hoofdredacteur van de Slowaakse nieuwssite Aktuality.sk, Kuciaks voormalige werkgever, zei in de krant Novy cas niet te geloven dat de zaak Holcova in de kern draait om een onderzoek naar de dubbele moord. ‘Ik vrees dat de inbeslagname van de telefoon een ander doel dient: haar informanten opsporen zodat ze weten waaraan ze werkte, zodat politici, oligarchen en verdachte criminelen gewaarschuwd kunnen worden.’

Na de ontstane ophef kondigde justitie op 18 mei aan de telefoon te zullen terugsturen, zonder dat een poging ondernomen was de informatie ervan af te halen. Wel werd de poging van de politie om de informatie op de telefoon op te vragen ‘een noodzakelijke en logische stap’ genoemd.

Aftreden Slowaakse premier

Het incident werd ook kritisch ontvangen in het Europees Parlement, dat het Slowaakse mediaklimaat nauwlettend volgt sinds de moord op Kuciak en de daaropvolgende massale protesten. Die dwongen de Slowaakse premier en de minister van Binnenlandse Zaken tot aftreden, en leidden uiteindelijk ook tot het opstappen van het hoofd van de politie.

Europarlementsleden stellen dat de kwestie rond Holcova opnieuw de reputatie van de Slowaakse politie beschadigd heeft. Die wordt alom gezien als corrupt op de hogere niveaus en zou banden hebben met machtige plaatselijke zakenlieden die betrokken zijn bij criminele activiteiten.

Persvrijheidsindex

De kwestie kan ook gevolgen hebben buiten Slowakije en mogelijk buurlanden ertoe aanzetten hun media verder onder druk te zetten, zeggen critici. De persvrijheid in Polen en Hongarije is volgens mediawaakhonden al dramatisch afgenomen in de afgelopen jaren. In de persvrijheidsindex van Reporters Without Borders zakten deze landen sterk.

Regeringen in deze landen worden gezien als populistisch, autoritair en corrupt. Ze zetten onder meer wetgeving, belastingen op onafhankelijke media, overnames en gedwongen sluitingen in om kritische media het zwijgen op te leggen.

Europese waarden

Sullivan van OCCRP noemt Hongarije, Slowakije en Polen ‘problematische staten waar onafhankelijke journalistiek aan het verdwijnen is.’

‘De manier waarop de Slowaakse politie Holcova heeft behandeld, en erger, hebben we eerder gezien in Oost-Europa, Rusland en de voormalige Sovjetstaten. Maar in een lidstaat van de Europese Unie hadden we dit nog niet eerder gezien.’

Europa moet ervoor waken zijn waarden hoog te houden, zegt hij. ‘Deze splinter in het oog van Europa wordt steeds groter. De Europese Unie moet resoluut optreden. Als dat niet gebeurt, raken we onze Europese waarden kwijt. Je kunt als Unie niet tolereren dat lidstaten onze basiswaarden ondermijnen.’