IS voor de rechter in Irak: ‘De kok en de dokter zijn even schuldig als de strijder’

Terwijl het militaire offensief tegen IS op zijn einde loopt in Irak, worden duizenden opgepakte verdachten – ook buitenlandse – in sneltempo voor het gerecht gebracht. Maar daar loopt het opnieuw fout, waarschuwt Human Rights Watch, met een gebrekkige vervolging en zonder oog voor de slachtoffers. HRW wil actie van de internationale gemeenschap. ‘Dit is het recept voor een ramp. Als je IS écht weg wil, dan kan je nu niet wegkijken’.

Vijftien minuten, langer duurt het proces tegen een IS-verdachte in Irak vaak niet, zegt Belkis Wille van Human Rights Watch (HRW) aan Knack.be. En aan het einde volgt meestal de eenvoudige veroordeling tot lidmaatschap van Islamitische Staat (IS), met levenslang of de executie als straf. HRW heeft weet van 7374 mensen die vervolgd worden of al veroordeeld zijn sinds 2014 en 92 mensen die effectief geëxecuteerd zijn.

Als senior Iraq Researcher voor de mensenrechtenorganisatie deed Wille het voorbije jaar uitgebreid onderzoek naar de berechting van IS-verdachten in Irak, zowel door de Iraakse autoriteiten als die van de autonome Koerdische regio. Ze bezocht er geregeld gevangenissen en rechtbanken en sprak met onder anderen advocaten, rechters, ex-gevangenen, slachtoffers en families van IS-verdachten die nog vastgehouden worden.

Haar bevindingen zijn gebundeld in een nieuw rapport dat HRW vandaag publiceert. Hoewel HRW zijn steun voor de berechting van IS-misdadigers benadrukt en de daarmee gepaard gaande moeilijkheden voor het Iraakse gerecht erkent, waarschuwt de organisatie voor ernstige gebreken in elk stadium van het proces. Die ondermijnen de geloofwaardigheid en dreigen de toekomstige verzoening tussen de verschillende gemeenschappen en re-integratie drastisch te bemoeilijken, luidt het.

Screening en detentie

Het begint al bij een gebrekkige screening van IS-verdachten, zegt Wille. ‘Sinds IS in juni 2014 naar Irak kwam, zijn mensen ontsnapt uit gebieden die onder IS-controle vielen. Zij gaven aan de veiligheidsdiensten namen van mensen die achterbleven en volgens hen IS hielpen.

‘De veiligheidsdiensten zijn lijsten beginnen opstellen, waarop begin van dit jaar reeds 90.000 namen van gezochten stonden. Dat zijn er uiteraard veel meer dan er volgens ons echte IS-strijders zijn. Hoewel veel namen daar terecht opstaan, zijn er ook heel wat gevallen van mensen die de namen van hun buren doorspeelden.’

Bij de recente slag om Mosul zijn tienduizenden gezinnen naar buiten gekomen en systematisch gescreend, zegt Wille. ‘Van alle mannen en jongens werd nagegaan of hun naam op de lijst voorkomt. Daarbij zijn duizenden aanhoudingen verricht, mensen die intussen al maanden worden vastgehouden in de meest vreselijke gevangenissen die ik ooit heb gezien.’

Ze spreekt van een verlaten huis ‘waarin 114 (jonge)mannen, onder wie 23 kinderen, worden vastgehouden in een kamer van vier meter op zes die ze niet mogen verlaten.’

‘Ze worden vastgehouden, ondervraagd en vaak uiteindelijk voor de rechter gebracht. In meer dan 95 procent van de gevallen is het enige bewijs tegen hen een bekentenis. Maar in Irak, waar foltering schering en inslag is, zijn er wel vragen te stellen bij dergelijke bekentenissen.’

De (on)betrouwbaarheid van de verkregen informatie is een groot probleem, zegt Wille. ‘Iemand geeft je een naam, je pakt die kerel op, maar de waarde van de informatie wordt niet gecontroleerd. Op zich is die arrestatie geen probleem, op voorwaarde dat hij ondervraagd en bij gebrek aan bewijs vrijgelaten wordt. In Irak betekent het echter maandenlang vastzitten, gefolterd worden en – vaak als gevolg daarvan – bekentenissen afleggen.’

Geen onderscheid

Ook de rechtszaken zelf zijn problematisch, zegt HRW. Een nationale strategie ontbreekt en er wordt geen prioriteit gegeven aan de ergste misdadigers. Zowel de Iraakse als de autonome Koerdische autoriteiten kiezen voor de gemakkelijke oplossing en beroepen zich bij de vervolging van IS-verdachten op hun terrorismewetten. Zo volstaat het voor hen om louter lidmaatschap van IS of zelfs maar deelname aan de activiteiten van IS te bewijzen. Wie schuldig bevonden wordt, kijkt aan tegen levenslang of de doodstraf.

Wille: ‘Die classificatie wordt gebruikt voor zowel strijders als koks en dokters die werkten in ziekenhuizen die onder IS-controle vielen. Onderscheid in ernst van de misdaad wordt daarbij niet gemaakt, de kok is even verantwoordelijk als de strijder. Eén rechter zei me zelfs: ‘De IS-strijder kon toch niet al die mensen doden zonder een goede maaltijd?’

De HRW-onderzoekster wijst er ook op dat in Irak honderdduizenden mensen jarenlang onder IS-bewind leefden. ‘Dan ga je achter veel mensen aan. Als je van Irak een betere plaats wil maken en gemeenschappen verzoenen, dan is het rampzalig om zoveel mensen te vervolgen. Sommigen hebben als enige misdaad begaan dat ze een maaltijd hebben klaargemaakt.’

Slachtoffers

HRW klaagt voorts aan dat verdachten niet worden bijgestaan door advocaten tijdens hun ondervraging, ze met niemand mogen communiceren en meestal op basis van beperkte bewijslast veroordeeld worden voor lidmaatschap van IS, en dus niet voor verkrachting, slavernij, genocide of misdaden tegen de mensheid.

‘De rechtszaken duren vaak niet langer dan vijftien minuten, niemand die weet wie waar en wanneer terecht staat en de aanklachten zijn zeer basaal. Er is amper onderzoek naar de specifieke misdaden die begaan zouden zijn.’

Wille noemt het ook een fout signaal dat slachtoffers niet worden geraadpleegd, bijvoorbeeld de Yezidi-vrouwen die door IS-strijders als seksslavinnen gebruikt werden. Er worden geen getuigen opgeroepen. ‘Veel slachtoffers met wie ik sprak, zeggen dat de regering zich niets van hen aantrekt. De regering ziet daar geen graten in, omdat ze “toch iedereen vervolgen”. Maar de manier waarop, voelt niet als echte gerechtigheid aan.

‘Het is een gemiste kans om aan de slachtoffers te laten zien dat je wel geeft om hun lijden en dat je gerechtigheid wil laten geschieden. De regering had dit kunnen aanpakken als een soort PR-campagne’.

Wat de kindsoldaten van IS betreft, zegt Wille: ‘Volgens het internationaal recht – en ook volgens het gezond verstand – zijn dat kinderen die gedwongen gerekruteerd werden. Ze moeten dus behandeld worden als slachtoffers en een rehabilitatieprogramma krijgen, niet opgesloten worden’.

Radicalisering

Een en ander kan ernstige gevolgen hebben, waarschuwt HRW. Niet alleen missen de autoriteiten de kans om te laten zien aan gemarginaliseerde gemeenschappen, zoals de soennitische Arabieren, christenen, Yezidi enzovoort, dat ze echt geven om hun lijden onder IS-bewind, op de lange termijn dreigt deze gang van zaken een averechts effect te hebben.

‘Je zou denken dat IS overwinnen prioriteit nummer één is voor Irak. Maar wat je nu hebt, is duizenden mannen die langdurig worden vastgehouden en gefolterd en hun families die worden vastgehouden in kampen zonder te weten waar man, vader of zoon is of wat er met hem gebeurd is, terwijl hij mogelijk niet meer deed dan een maaltijd maken,’ zegt Wille.

‘Ik heb veel behoorlijk wat tijd doorgebracht in zulke kampen en vastgesteld dat de toon dramatisch veranderd is. In het begin was de teneur vooral opluchting dat ze uit de handen van IS en onder regeringscontrole waren, maar nu hoor je meer en meer mensen zeggen: “Was ik maar in Mosoel gebleven, was ik maar omgekomen in een luchtaanval, enzovoort”.’

Ze waarschuwt voor het risico op meer radicalisering. ‘Die kampen vormen een groot potentieel voor extremistische rekruteerders. Stel dat een jongen vrijkomt na negen maanden te zijn vastgehouden zonder aanklacht en gefolterd, dat is het recept voor een ramp.’

‘Dat is voor mij het meest frustrerende en het meest overtuigende argument voor de internationale coalitie tegen IS om meer te doen en zich te bemoeien met die berechting. Als je IS écht weg wil, dan kan je niet doen alsof dit de juiste manier is. De coalitie wilde ten strijde trekken tegen IS, maar doet niets aan de manier waarop mensen achteraf behandeld worden. Dat ondermijnt volgen ons hun hele operatie.’

Oproep

HRW doet in zijn rapport een hele reeks aanbeveling aan zowel de Iraakse en Koerdische autoriteiten als de internationale gemeenschap. ‘Onze oproep naar Irak toe is veeleer van praktische dan van legale aard. Een VN-resolutie uit 2014 roept landen op om lidmaatschap van een terreurorganisatie strafbaar te maken. De vervolging op zich is dus geen probleem, zolang alles correct en fair verloopt uiteraard.’

‘Maar de aanpak moet anders. Ze zouden zich moeten focussen op hen die verdacht worden van de ergste misdaden, zoals oorlogsmisdaden, verkrachting, seksuele slavernij en foltering, en meer tijd nemen om te procederen, getuigen en slachtoffers oproepen en de zaken meer in het openbaar brengen.’

Voor de overige groep, verdachten die niets meer ten laste kunnen worden gelegd dan banden met IS, stelt HRW alternatieve straffen voor. ‘Denk bijvoorbeeld aan truth telling: mensen die terecht staan voor slachtoffers, zich verontschuldigen en luisteren naar het leed van slachtoffers. Als ze geen echte misdaad hebben begaan, waarom moeten ze dan voor de rechter komen?’

‘En dokters die in IS-ziekenhuizen werkten mogen volgens ons helemaal niet vervolgd worden. Hun enige misdaad die ze hebben begaan, is dat ze de rechten hebben beschermd van mensen die onder IS-bewind leefden’.

Naar de internationale gemeenschap toe, verwijst Wille naar de geschiedenis van de Amerikaanse en Britse aanwezigheid in Irak. ‘Ze willen niets te maken hebben met detentiekwesties en willen er ver van weg blijven. Denk maar aan de vervolging van het Saddam-regime: dat zag er niet bepaald geweldig uit. Het probleem is dat je niets doet om de manier waarop de berechting gebeurt, te verbeteren.’

‘Wat wij voorstellen, zijn relatief eenvoudige zaken die echter veel kunnen verbeteren: betaal waarnemers die toezien op de processen, leid rechters op. Aan de slachtofferzijde: organiseer busverbindingen om Yezidi-seksslavinnen naar de rechtbanken te brengen. Zorg voor een radio- en tv-netwerk dat aankomende processen aankondigt.’

Voor Europese landen zoals België, Duitsland en Nederland ziet Wille een extra factor: eigen burgers die betrokken zijn. ‘Zij hebben geen recht op een eerlijk proces en riskeren de doodstraf. In Bagdad is al een Rus geëxecuteerd. Hoe kan je je daar goed bij voelen?’