‘Een historische mislukking’: waarom de West-Europese aanpak van Poetin heeft gefaald

Met het offensief in Oekraïne is Russisch president Vladimir Poetin een grootschalige oorlog begonnen op Europees grondgebied. De fluwelen handschoen van West-Europa tegenover Poetin is volledig verkeerd uitgedraaid.

19 Februari 2010. In de Britse hoofdstad Londen spreekt de Georgische president Mikhael Saakashvili een groepje journalisten toe. Goed gezind is de man niet. Want nog geen twee jaar na de Russische inval in Georgië probeert Frans president Nicolas Sarkozy oorlogsschepen en tanks aan Vladimir Poetin te slijten. Materieel dat, aldus de Russische admiraal Vladimir Vysotsky, Rusland goed had kunnen gebruiken tijdens de vijfdaagse oorlog met Georgië. ‘We willen met Rusland een nieuwe relatie opbouwen op basis van vertrouwen’, aldus Frans minister van Defensie Herve Morin op een persconferentie diezelfde dag.

Een klein decennium later en ruim vijf jaar na de Russische invasie van het Oekraïense schiereiland Krim, spreekt Frans president Emmanuel Macron in de zomer van 2019 zijn ambassadeurs toe. Na een lange denkoefening heeft hij ideeën uitgedokterd over de manier waarop zowel Frankrijk als de Europese Unie zich in een wereld vol met geopolitieke verschuivingen moet opstellen. Macron vertelt zijn gasten dat het tijd is om de betrekkingen met Rusland grondig te herdenken. ‘Door een heleboel misverstanden hebben we onze relatie met Rusland op basis van wantrouwen opgebouwd. Het is niet in ons belang om ons hardhandig tegenover onze buur op te stellen’, klinkt het in het Elysée-paleis.

In Duitsland leeft die overtuiging nóg prominenter. ‘Rusland is er, gaat niet weg, en we kunnen maar beter een manier vinden om er goed mee om te gaan’, luidt het devies. Ook dat levert bedenkelijke taferelen op. Neem het schandaalfaillissement van de in Duitsland gevestigde kredietverstrekker WireCard in 2020. Jarenlang kon dat bedrijf ondanks een heleboel verdacht gesjacher ongestoord zijn gangen gaan. Maar eenmaal de onderneming op de fles ging, werd duidelijk dat bedrijfsleider Jan Marsalek – hij zou zich verschuilen in Rusland – geheime documenten bezat. Daarin stond de formule van het gifgas Novitsjok én informatie over het moordpoging op de Russische ex-spion Sergei Skripal in het Verenigd Koninkrijk. Een moordpoging met – jawel – Novitsjok, die aan het Kremlin wordt toegeschreven.

Het voorval illlustreert de soepele manier waarop de regeringen onder leiding van voormalig bondskanselier Angela Merkel jarenlang met Rusland is omgegaan. De politica op rust heeft sinds haar aantreden in 2005 steeds geprobeerd om Poetin in toom te houden door middel van een luisterend oor en nauwe economische betrekkingen. Zeker met die Wandel durch Handel, met het intussen opgeschorte gaspijplijnproject Nord Stream 2 als orgelpunt, hoopte Berlijn Moskou economische banden te smeden die het voor Rusland oninteressant moesten maken om zich te misdragen. Poetin kon zich veel permitteren. Na de inval in Georgië was het Merkel die samen met Sarkozy een Europees sanctiepakket voorkwam. Ook later volgden slechts bescheiden stappen die weinig indruk maakten.

Bommenwerpers

Intussen zijn Russische troepen sinds donderdagochtend aan een offensief in heel Oekraïne bezig. Russisch president Vladimir Poetin beschuldigt zijn Oekraïense evenknie Volodymyr Zelensky, een jood wiens familieleden tijdens de Holocaust omkwamen, van een ‘door nazisme gedreven genocide’. In ronduit reactionaire uiteenzettingen beoefent de restauratieve Rus een wel erg creatief historisch revisionisme om zijn invasie in zijn buurland te vergoelijken. Dat het Russische staatshoofd nooit een model heeft willen ontwikkelen dat voldoende aantrekkingskracht uitoefent op Oost-Europese oud-Sovjetstaten, is voor Poetin niet van belang. Wel staat voor hem vast dat zulke landen tot zijn exclusieve invloedssfeer behoren en dat geweld gerechtvaardigd is als die daar anders over denken.

Aan de Oostflank van de NAVO en de Europese Unie begrijpt men dat maar al te goed. Daar werden heel wat ex-Sovjetlanden de afgelopen jaren om de oren geslagen met cyberaanvallen en desinformatie vanuit Rusland – de door de NAVO geaccrediteerde centres of excellence voor strategische communicatie, cyberdefensie en hybride oorlogsvoering liggen niet toevallig in respectievelijk Riga, Tallinn en Helsinki. Met regelmaat komt daar ook nog een schending van het luchtruim door Russische strategische bommenwerpers bij. Het hoeft niet te verbazen dat zulke landen zich tot op de tanden hebben voorbereid om de agressieve aspiraties van het Kremlin tegen te gaan.

Vooral in West-Europa ligt dat anders. Hier is men omgeven door partnerlanden bij wie er, zeker op Europese bodem, geen geografisch imperialisme meer te bespeuren valt. En dan zorgt ook buiten Berlijn en Parijs voor een zekere zelfgenoegzaamheid. In Londen, Wenen en Luxemburg Stad kan de steenrijke omgeving van Poetin zorgeloos haar geld parkeren. In Oostenrijk was Poetin vier jaar geleden eregast op de trouw van de voormalige radicaal-rechtse FPÖ-buitenlandminister en Rosneft-werknemer Karin Kneissl. Nog in 2018 zorgde lobbywerk van de Belgische gemeenten ervoor dat Nord Stream 2 op Europees niveau kon overleven. Een maand geleden kon het Russische staatshoofd nog bij Italiaanse bedrijfsleiders op de koffie. En, tenzij het echt om de knikkers gaat, kan Poetin bij Hongaars premier Viktor Orbán vaak op een rode loper rekenen.

‘Misdaden’

De hoofdverantwoordelijkheid voor de oorlog in Oekraïne ligt bij Poetin himself. Wel is het Westen naïef gebleken. Carlo Masala, verbonden aan de militaire universiteit van München, zei maandag op het Duitse televisienieuws Tagesthemen dat Poetin steeds het escalatie-initiatief in handen heeft. Dat komt, aldus Masala, onder meer omdat het Westen verblind is geraakt door zijn eigen idealistisch wereldbeeld waarin alles met dialoog en samenwerking kan worden opgelost, waarin niemand geïnteresseerd is om de boel op de spits te drijven, en waarin er voor alles – als ware het een natuurwet – een vreedzame oplossing bestaat. ‘Er zijn nu eenmaal spelers die daar wel even anders over denken’, zegt Masala. We lopen achter de feiten aan.

Bij sommigen lijkt die realiteit – weliswaar schromelijk te laat – door te sijpelen. ‘Ik ben zo woedend op onszelf omdat we historisch hebben gefaald. Na Georgië, de Krim en Donbass hebben we niets ondernomen dat Poetin daadwerkelijk afgeschrikt heeft’, aldus voormalig Duits minister van Defensie Annegret Kramp-Karrenbauer. De Tsjechische president Milos Zeman, in het verleden niet bepaald Poetins grootste opponent, bekende op zijn beurt dat hij de Russische president verkeerd heeft aangepakt. ‘Ik zat fout. We moeten hem volledig en met alle mogelijke middelen isoleren wegens zijn misdaden’, klonk het donderdagnamiddag in een reactie.

De twee hebben een punt. Wie de wortel aanbiedt, moet op zijn minst een stok achter de hand hebben. Maar dat laatste gaat gepaard met kosten die een zekere sneuvelbereidheid impliceren. Denk maar aan de Europese afhankelijkheid van Russische energiebronnen – België is bijvoorbeeld de grootste EU-afnemer van de hoogwaardige steenkoolfamilie antraciet uit Donetsk en Loehansk. Hetzelfde geldt voor de Europese defensieuitgaven. Die stegen in 2019 voor het vijfde jaar op rij, maar zaten nog maar net boven het niveau van 2009, toen veiligheidsomgeving nog een stuk geruststellender was. Maar veel meer investeringen zijn tegen de achtergrond van de economische coronaklap evenmin evident. Eerder vroeg zal de vraag opduiken of het dat wel allemaal waard is en of we ons niet beter neerleggen bij het status-quo.

In Brussel projecteerde de Europese Commissie donderdag een Oekraïense vlag op het Berlaymongebouw, de hoofdzetel van de instelling. Aan het kantoor van eerste minister Alexander De Croo (Open VLD) werd een geel-blauwe tweekleur gehesen. Vraag is of die solidariteit ditmaal resulteert in een geloofwaardig afschrikkingsbeleid dat de Poetins van deze wereld wel ontzag inboezemt. Het lijkt een kwestie van tijd vooraleer er een politicus opduikt die denkt de relaties met Poetin te kunnen normaliseren en de banden met Rusland opnieuw wil aanhalen.