‘Culturele genocide’ in Canada: Hoe ‘de indiaan uit het kind halen’ duizenden levens kostte

Het systeem van de Canadese Residential Schools werd opgezet om “de indiaan uit het kind te halen”. Het is, bleek deze week uit een officieel rapport, een dodelijk initiatief geworden. Misschien 7.000 van de 150.000 kinderen overleefden hun scholing niet en vele anderen kwamen gebroken uit het onderwijs te voorschijn. Het rapport gewaagt van ‘culturele genocide’.

In 1996 ging de laatste van deze scholen dicht. Officieel was de praktijk van de verblijfsscholen in 1969 afgeschaft, maar het stak zo nauw niet en een school in de buurt van de stad Regina bleef nog bijna dertig jaar verderwerken.

De verblijfsscholen werden opgezet vanaf de late 19^de eeuw, onder leiding van de ‘vader van Canada’, de eerste premier van het land John MacDonald. MacDonald was een kind van zijn tijd, maar hij had, zeggen zijn biografen, naast andere ook goede bedoelingen. De succesvolle indianen die hij kende, en hij had vrij veel kennissen bij wat nu First Nations worden genoemd, hadden een westerse opleiding genoten en waren daardoor succesvol geworden. Hij wilde de overgang versnellen en veralgemenen – in zijn beruchte formulering ‘de indiaan uit het kind halen‘.

‘Gewoon een wilde die kan lezen en schrijven’

In 1883 lichtte hij zijn standpunt tegenover het parlement toe.

‘Als de school in het reservaat gelegen is, leeft het kind bij zijn ouders, die wilden zijn; hij wordt omringd door wilden, en hoewel hij kan leren lezen en schrijven, blijven zijn gewoonten en opleiding en manier van denken indiaans. Hij wordt gewoon een wilde die kan lezen en schrijven. Het wordt me sterk aanbevolen, als hoofd van het departement, dat indiaanse kinderen zoveel mogelijk aan de ouderlijke invloed worden onttrokken, en de enige manier om dat te doen is door ze in centrale industriële scholen te plaatsen, waar ze de gewoonten en denkwijzen van witte mensen zullen verwerven’.

En dus werden de speciale scholen geboren, ‘verblijfsscholen’, kostscholen zonder uitgang, op afgelegen plaatsen, waar kinderen van First Nations ‘op industriële schaal’ verplicht geassimileerd werden.

Ze werden op jonge leeftijd weggehaald bij hun ouders, die vaak niet wisten waar de kinderen zouden belanden en die in de meeste gevallen geen contact mochten onderhouden. De kinderen waren te jong om te beseffen waar ze vandaan kwamen en wat hun tradities inhielden.

Ze kregen een andere naam, in eerste instantie een nummer. Ze werden in willekeurige volgorde uitgekleed, ontluisd, kaalgeschoren, gekerstend en aangekleed in uniformen. Ze werden veelal lamentabel behandeld.

De scholen werden in opdracht van de overheid gerund door kloosterorden, of door organisaties van protestantse kerken, met onderbetaalde leerkrachten en oppassers, die niet altijd wisten of ze de kinderen moesten opvoeden dan wel hun innerlijke duivel bestrijden. Als deel van de progressieve agenda van MacDonald’s werden zowel meisjes als jongens aan de verplichte assimilatie onderworpen.

‘Dodelijker dan WO II’

Van de ouders probeerde de premier landbouwers te maken. Ze zouden in hun reservaten opgeleid worden tot goede boeren (maar als het land echt goed bleek, werden ze dikwijls gedwongen te verhuizen). Vele van de traditionele rituelen werden bij wet verboden.

De kinderen, becijferde het rapport dat deze week werd voorgesteld, en dat de voorbije zes jaar werd samengesteld door een Waarheids- en Verzoeningscommissie onder voorzitterschap van rechter Murray Sinclair, hadden 1 kans op 25 om hun scholing niet levend door te komen. Ter vergelijking: Canadese soldaten hadden een betere kans om de Tweede Wereldoorlog te overleven: 1 soldaat op 26 stierf.

Reden van de sterfte: verwaarlozing, ziekte, griep, tbc, zelfmoord, ondervoeding. Sommige kinderen stierven terwijl ze de scholen ontvluchtten en verloren liepen in het eindeloze land er omheen. Sommigen verwondden zichzelf toen ze hun school in brand probeerden te steken.

Er zijn gevallen gedocumenteerd van zwaar fysiek geweld tegen kinderen door leraren en opzichters, waaronder seksueel misbruik. Lijfstraffen werden in vele scholen toegediend, vaak op dagelijkse basis.

Het werd de kinderen, die vaak niets anders kenden, verboden nog langer hun thuistaal te spreken, en een deel van de lijfstraffen had daarmee te maken – als kinderen betrapt werden terwijl ze andere talen spraken dan Engels of Québecois, kregen ze van de riem, of de stok.

In de beginperiode, in de late 19^de eeuw, bedroeg de sterfte zelfs 1 op 2. Officiële statistieken werden sinds 1920 niet langer bijgehouden. De sterfte lag te hoog, vond men, en de statistieken zouden maar onrust zaaien.

Het dodental van de wel getelde en geregistreerde slachtoffers komt op 3.201. Het echte aantal, schrijft de commissie, overschrijdt allicht de kaap van 6.000 en misschien zelfs die van 7.000.

Na hun dood belandden de kinderen doorgaans in naamloze graven, zodat ouders nooit konden achterhalen waar hun kinderen begraven lagen. ‘In sommige scholen was er wel een begraafplaats maar geen speelplaats’. Als de school sloot, werden de graven verwijderd.

Zelfmoord in de gym

De commissie hoorde 7.200 overlevenden en schreef 6.750 levensverhalen neer. De getuigenissen zijn op een sobere manier hallucinant. Een vrouw verwees simpelweg naar een litteken aan haar hoofd dat het gevolg was van de regel waarmee zij was geslagen.

De kinderen werden vaker dan leerlingen ‘inmates’ genoemd, gedetineerden, wat ze feitelijk ook waren. Ze werden, zoals gevangenen, met een nummer aangeduid en mochten hun scholen pas weer verlaten als de overheid hen daar klaar voor achtte.

‘Ze hadden ons evengoed met een beetje liefde kunnen behandelen, in plaats van als – welke term zou ik gebruiken? – vee’, verklaarde een vrouw voor de commissie.

‘Ik had geen naam op school’, getuigde voormalig scholier Lydia Ross. ‘Ik kreeg nummer 51, nummer 44, nummer 32, nummer 16, nummer 11 en uiteindelijk nummer 1, toen ik naar het middelbaar ging’.

Sommigen hadden het over dagenlange treinritten, die hen van thuis naar school brachten.

Wilbur Abrahams herinnerde zich hoe hij de trappen van zijn school beklom, en achter zijn zussen aanliep. Tot iemand hem aan zijn oor de andere kant optrok, in de richting van andere jongens. ‘Ik heb altijd geloofd dat op dat precieze moment mijn geest me verlaten heeft’.

‘Nadat ik er aankwam’, getuigde Campbell Papequash, die in 1946 als heel jonge snaak in een van de ruim 130 scholen werd ondergebracht, ‘ontnamen ze mijn kleren en ontluisden ze me. Ik wist niet wat er gebeurde, maar later leerde ik erover, dat ze me ontluisden, de ‘vuile, goed-voor-niets wildemannen, luizig’.

En toen sneden ze mijn prachtig haar af. Mijn haar, weet je, had zo’n belangrijke spirituele betekenis voor mijn leven en geest. En ze wisten niet, weet je, wat ze me aandeden. Ik zag hoe ze mijn haar in de vuilnismand gooiden, mijn lange, prachtige vlechten. En toen ontluisden ze me en duwden ze me in de douche, weet je, om de kerosine van mijn lichaam en mijn hoofd te wassen. En ik werd geschoren, kaalhoofdig’.

‘Ik herinner me dat een jonge kerel zich had opgehangen in de gym’, zei Antonette White, die in British Columbia op verplichte kostschool zat, ‘en ze brachten ons daar, en toonden, toonden ons, als kinderen, en ze lieten hem gewoon hangen, wat werden we verondersteld daaruit te leren? Weet je, ik ben 55 en ik kan me dat nog altijd herinneren. Dat is één ding van school dat ik me herinner’.

De gewezen premier van de Northwest Territories, Stephen Kakfwi, vertelde dat hij de voorbije kerst, voor het eerst sinds hij vijf was, met zijn moeder had doorgebracht. Zij is nu 94, en hun vorige kerst brachten ze 59 jaar geleden samen door. ‘Als overlevende van de Residential Schools heb ik mijn moeder en vader niet leren kennen’.

Velen vertelden dat als één kind in de klas of in de slaapzaal begon te wenen, ineens alle kinderen weenden. En de opzichters zegden dan dat ze vrolijk hoorden te zijn, waarna ze nog harder weenden. Of ze werden bedreigd met straf als ze weenden, en toch bleven ze wenen.

Williams Nelson getuigde dat hij op de tweede nacht van zijn verblijf rechtop zat in bed. De opzichter betrapte hem en hij werd gestraft: hij werd zeven keer met een riem geslagen. Hij wist niet meer zeker dat het zeven keer was. ’s Nachts moest je neerliggen, zei de opzichter.

‘Centraal element in die politiek kan best omschreven worden als ‘culturele genocide”

Al op de eerste bladzijden van het rapport worden de gevolgen van dit type onderwijs duidelijk gemaakt.

‘Gedurende meer dan een eeuw was het centrale doel van de Canadese politiek de besturen van de inheemse bevolking te elimineren, de rechten van inheemse bevolking te negeren, verdragen te vernietigen, en door een proces van assimilatie ervoor te zorgen dat de inheemse volkeren ophielden te bestaan als onderscheiden wettelijke, sociale, religieuze en raciale identiteiten in Canada. De oprichting en exploitatie van de verblijfsscholen vormde een centraal element in die politiek, die het best omschreven kan worden als ‘culturele genocide’.’

Culturele genocide wordt gedefinieerd als ‘de vernietiging van de structuren en gewoontes die een groep in staat stellen als groep te blijven bestaan’.

De term, die enkele dagen voor het rapport verscheen ook al werd gebruikt door de Chief Justice, de voorzitter van het Hooggerechtshof, Beverley McLachlin, stuurde een schokgolfje door het land.

Dat de scholen afschuwelijk waren en diepe sporen hebben nagelaten is intussen vrij algemeen aanvaard in Canada. De conservatieve premier Stephen Harper, nochtans immer beducht voor inheemse eisen, bood in 2008 tijdens een ceremonie zijn verontschuldigingen aan voor de misbruiken in de scholen. Op dat moment waren miljarden dollars vrijgemaakt om de overlevenden te compenseren, en werd de Waarheids- en Verzoeningscommissie opgericht die deze week haar conclusies publiceerde.

Sommigen vinden de aanduiding ‘culturele genocide’ kantje-boordje. In dat kamp zit ook een overlevende van de vernietigingskampen in Duitsland, die, volgens een verslag op de Canadese tv wel gelijkenissen zag maar toch ook verschillen.

Je moet toch een onderscheid maken, schreef een commentator voor de conservatieve krant National Post, tussen Hitler en zijn gasovens, en een slecht bedacht, slecht uitgevoerd schoolsysteem, dat er in ieder geval niet op gericht was de kinderen fysiek te doden. ‘Door de term genocide te gebruiken, roep je onwillekeurig beelden op van nazi-Duitsland en grootschalige dood en vernieling, en wordt alle discussie eigenlijk onmogelijk’.

Maar die stemmen waren relatief beperkt in aantal (toch in editorialen, columns en commentaren van politici, ze waren talrijker in lezerscommentaren).

Canadezen leken vooral onder de indruk van de berg aan huiveringwekkende getuigenissen. De informatie over de scholen was grotendeels bekend, maar in het rapport is ze beklijvend concreet. En wie ooit de oude propaganda geloofd had dat het allemaal wel meeviel, was voorgoed van dat geloof verlost.

Vijf officiële genocides

Canada, dat vorig jaar in Winnipeg een mensenrechtenmuseum heeft geopend, en dat er prat op gaat dat een Canadees de pen vasthield toen de VN de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens opstelde, heeft vijf genocides als dusdanig erkend.

In datzelfde museum, waar de Waarheidscommissie een ruime plek toebedeeld krijgt, wordt volop aandacht gegeven aan gruwelen uit het Canadese verleden en uit het schoolsysteem. Er is dus zeker geen sprake van ontkenning of verdonkeremanen, zoals Turkije doet met de Armeense genocide.

Gewoon genocide

Vele leden van First Nations hadden liever gehad dat men het een genocide had genoemd, zonder meer. ‘Er was niets cultureels aan’, zei Pamela Palmater, professor Inheemse Volkeren aan de Ryerson Universiteit in Winnipeg. ‘Culturele genocide’ was het best haalbare, denkt zij, binnen de commissie. Het is een term zonder juridische lading, zeggen anderen, en dus zonder juridische consequenties.

Leden van First Nations argumenteren dat wat er in Canada gebeurde gewoon onder de VN-definitie van genocide valt. Het onder dwang en massaal weghalen van kinderen bij ouders geldt als een van de vormen van genocide.

Je moet niet heel veel fantasie hebben om de belabberde familieverhoudingen binnen First Nations en het gruwelijke geweld, met name tegen vrouwen, ten minste gedeeltelijk terug te voeren tot die Residential Schools. Het tijdschrift Maclean’s bracht na het rapport een speciaal nummer over de 1.122 recent verdwenen of vermoorde vrouwen uit First Nations.

Zoals het rapport schrijft: zij die in deze scholen opgeleid werden, ‘vonden het soms moeilijk om liefhebbende ouders te worden. Studenten die op school als gevangenen werden behandeld en gestraft, studeerden vaak af in een echte gevangenis. Voor velen was het pad van verblijfsschool naar gevangenis kort’. En dat blijft voor hun nakomelingen zo: First Nations zijn buiten proportie vertegenwoordigd in gevangenissen en sociale opvang.

‘Dood de indiaan en red de mens’

Vraag is: wat nu? Wordt culturele genocide een nieuwe categorie? Zal veel bekeerdrift, in Afrika, Latijns-Amerika, in het Midden-Oosten of elders, op termijn als culturele genocide gaan gelden? Is, zoals een Native American al schreef, ook de VS toe aan een waarheidscommissie naar misbruik van onderwijs? In de VS was het motto van een gelijkaardige school: ‘Dood de indiaan en de red de mens’.

Wat vangt Canada aan met het rapport? Er is nu een vuistdikke samenvatting uitgebracht, het echte rapport, dat uit meerdere volumes zal bestaan en de duizenden getuigenissen in extenso zal bevatten, komt er later dit jaar.

De commissie doet 94 aanbevelingen die moeten leiden tot ‘nationale verzoening’.

Sommige daarvan zijn vrij simpel te realiseren. Zo stelt men een aanpassing voor van de eed die bij het verkrijgen van het Canadees staatsburgerschap wordt afgelegd, zodat daarin ook naar de verdragen met de inheemse bevolking wordt verwezen.

De commissie vindt dat de paus zich moet verontschuldigen voor het aandeel van de katholieke scholen. De meeste protestantse kerken hebben zich al uitvoerig verontschuldigd, maar de vorige paus, Benedictus, kwam niet verder dan een verontschuldiging voor wangedrag in sommige scholen.

De betrokken katholieke scholen waren vaak in handen van de Oblaten van de Onbevlekte Maagd Maria. Hun oprichter, Eugène de Mazenod, werd in 1995 door een nog eerdere paus, Johannes Paulus II, heiligverklaard.

Een andere aanbeveling is dat de opvang voor kinderen van First Nations anders moet. Vaak komen kinderen met verslaafde of gewelddadige ouders in opvang terecht die nog te veel doet denken aan de Residential Schools.

‘Niet- bindend, nobel streefdoel’

De belangrijkste aanbeveling is dat Canada de VN-verklaring voor de Rechten van Inheemse Volkeren moet onderschrijven. Er zijn, stelt het rapport, twee visies op verzoening.

‘De regering van Canada schijnt te geloven dat verzoening inhoudt dat inheemse volkeren de realiteit en validiteit van haar soevereiniteit en parlementaire suprematie aanvaarden, zodat de regering voortgang kan maken. Inheemse volkeren daarentegen zien verzoening als een gelegenheid om terug te keren naar het partneriaat dat ze bij de oprichting van de Confederatie in gedachten hadden’.

Het rapport betuigt een duidelijke voorkeur voor dat laatste, in overeenstemming met het VN-verdrag dat inheemse volkeren het recht op zelfbeschikking toekent.

Maar Canada heeft dat verdrag niet ondertekend, net zomin als Nieuw-Zeeland, de VS en Australië, omdat het de nationale macht zou aantasten en inheemse volkeren een vetorecht zou geven. En dat zou de ontginning van grondstoffen bemoeilijken. Al verpakt de premier de niet-ondertekening en zijn tegenzin in bijgevijlde bewoordingen. ‘Het is een niet-bindend nobel streefdoel’, zei Harper in het parlement.

Zijn regering geeft, op enkele maanden voor verkiezingen, niet de indruk dat ze werk wil maken van de aanbevelingen. ‘Canada is een van de weinige landen die inheemse rechten en verdragen erkent, en daarom aanvaarden we de VN-verklaring als een nobel streefdoel. De commissie, opgericht door deze regering, heeft lang aan dit rapport gewerkt. De regering zal de aanbevelingen bestuderen vooraleer te beslissen over volgende stappen’.

Zei de voorzitter van de commissie in repliek: ‘We schrijven voor de toekomst, niet alleen voor deze regering’. Enkele oppositiepartijen hebben aangekondigd dat zij, in de regering, wel alle aanbevelingen zullen uitvoeren.

Maar zelfs al verloopt de verzoening meer dan moeizaam en traag, het waarheidsonderdeel, met de duizenden getuigenissen, zal moeilijk te negeren zijn.