‘We moeten een duidelijk onderscheid maken tussen politieke en sociale polarisatie’

‘Als we er niet in slagen om de dynamiek van polarisatie te verstaan en te bespelen, dan ontstaat er zoiets als wederkerige radicalisering of spiegelradicalisering’, waarschuwt Christophe Busch, directeur van de Kazerne Dossin. Hij roept op om duidelijk het onderscheid te maken tussen de verschillende vormen van polarisatie.

Extreem zijn lijkt meestal iets van de Andere. Het is de overkant die afwijkt en radicaliseert, een bedreiging vormt, en moet ingeperkt worden. Deze alomtegenwoordige perceptie en beleving leidt tot misplaatste termen zoals ‘moslimradicalisering’ of het etiketteren van bepaalde fenomenen als nazistisch, hitleriaans edm. Dergelijke – dikwijls dehumaniserende – etikettering doet een enorme afbreuk aan de complexiteit van menselijk gedrag, de relationele aard ervan en draagt meestal bij aan een verdere afbouw van het sociaal weefsel.

De overkant is het probleem, we geven die een etiket en denken dan dat we de zaak hierdoor enigszins onder controle hebben. Zelden realiseren we ons dat het potentieel om af te glijden op de extremistische ladder in en tussen de mensen zelf zit. Radicaliseren is geen exclusieve eigenschap van religieus, links of rechts ideologische of (ethno-) nationalistisch geïnspireerde mensen. Het is allemaal ‘gedachtengoed’ dat een handelingskader schept en dat zowel goed als kwaad kan verrichten. Het is de sociale dynamiek en de wijze waarop de relaties zich vormen en inhoud krijgen, die zal bepalen welke richting het uitgaat en of het een extreme invulling krijgt.

Het verstaan van zulke processen is cruciaal in tijden van onzekerheid en vloeibare angst (cfr. Zygmunt Bauman). En laat het vandaag zeker en vast zo’n tijd zijn. Onze samenleving verandert vele malen sneller dan dat de mensen er zich kunnen aan adapteren. We leven in een tijdperk van grote acceleratie (klimaat, migratie, globalisering, automatisering, digitalisering, …) en dat zorgt voor gevoelens van ontwrichting, identiteitsverlies en uiteindelijk existentiële angst. Angst die verstaanbaar en menselijk is, en dikwijls door extreem gewelddadig gedrag zoals aanslagen zware emotionele impulsen krijgt, en zich viraal verspreidt onder de bevolking.

Samenleven in zulke omstandigheden leidt onherroepelijk tot dynamieken van polarisatie. Maar die dynamiek blijken we nauwelijks goed te verstaan. We voelen aan dat we iets moeten doen en we geven meer aandacht aan burgerschap, democratische weerbaarheid, vakken zoals mens en samenleving, intentieverklaringen edm. Heel waardevolle zaken, maar het komt allemaal behoorlijk laat, en is nog steeds veel te weinig. Multiperspectiviteit, inzicht in de dynamiek van polarisatie, de ruimte voor en methodiek van dialoog, kritische reflectie en mediawijsheid zou op zeer grote schaal moeten uitgedragen worden en niet alleen in het onderwijs. Waartoe dient al onze opgebouwde kennis anders voor, als mensen niet meer de vaardigheid hebben om van mening te verschillen, maar toch een duurzaam samen-leven te installeren. Agree to disagree.

Het voorbije jaar ging ik met enkele collega’s meermaals naar de Balkan in voorbereiding van een herinnerings-educatieve reis voor leerkrachten, journalisten en politici. Wat ik heb mogen ervaren in Sarajevo, Mostar, Srebrenica, Poto?ari en Prijedor heeft me geleerd waartoe we evolueren als we niet daadkrachtig dergelijke scheidingsdynamieken onderkennen en aanpakken. De oorlogen van 1992-1995 zijn niet voorbij, maar zitten ingevroren en dreigen in deze tijden te ontdooien. Fenomenen zoals polarisatie en wederkerige radicalisering zitten ingebakken in de samenleving, en die moet je onderkennen voordat het te laat is en tot veel leed zal leiden.

In dat licht zou ik talloze burgers van ons land willen meenemen op deze of een dergelijke reis. Het is een levenswijzigende ervaring, net zoals het bezoeken van Auschwitz, die je doet nuanceren en inzetten op de relatie, op de Andere, op de overkant. Het geeft je inzicht in wat de dynamiek van polarisatie is. En dat kan verrijkend als bedreigend zijn.

Zo merk ik vandaag in het politieke debat veel begripsverwarring over de term polarisatie. De ene politicus ziet polarisatie als een noodzakelijk middel om tot verandering te komen. De andere politicus ziet polarisatie als een bedreiging die mensen tegenover elkaar op zet. Beiden hebben gelijk. De inhoud en tonaliteit zal bepalen of de polarisatie een bedreiging of eerder verrijking zal zijn voor de samenleving.

We moeten leren een onderscheid te maken tussen niet-vijandige politieke polarisatie enerzijds en vijandige sociale of relationele polarisatie anderzijds. Bij politieke polarisatie bespeel je het correcte onderwerp of de bal. Het gaat over inhoud waarvan we op een juiste tonaliteit de zaken absoluut op scherp mogen en moeten stellen. Onze vrijheid van meningsuiting garandeert die ruimte daartoe zodat een democratie kan groeien en bloeien. Bij politieke polarisatie gaat het over het correcte onderwerp, zoals neutraliteit in onze rechtstaat of hoe we gelaagde identiteit kunnen invullen in een complexe samenleving.

Besmetten met nuance

Bij sociale of relationele polarisatie daarentegen doet men vijandige uitspraken over de identiteit van de Andere. Zulke polarisatie bespeelt de man en niet meer de bal. Het onderwerp is niet meer inhoudelijk gestuurd, maar een waardeoordeel over een bepaalde groep en neemt de vorm aan van ‘Moslims zijn gewelddadig’ of ‘Vlamingen zijn racistisch.’ Je begrijpt dat zulke uitspraken vijandig overkomen en de relatie tussen groepen grondig verstoren. Het onderscheid leren maken tussen politieke (de bal) en sociale (de man) polarisatie is cruciaal in het maatschappelijk debat.

Voor politieke polarisatie moet je als democratie ruimte scheppen en burgers leren en ondersteunen in het zoeken naar het juiste onderwerp en leren te dialogeren erover op inhoudelijke en niet-vijandige wijze. Sociale polarisatie die centrifugaal werkt tussen groepen moet je bestrijden. Dat doe je best door mensen te begeleiden in het juist formuleren van hun vragen en onzekerheden. Door hen te besmetten met nuance. Dat vraagt dikwijls goede wil, moed en de nodige vaardigheden om te dialogeren.

Indien we niet slagen in het verstaan en vaardig worden in het bespelen van de dynamiek van polarisatie dan ontstaat er zoiets als wederkerige radicalisering of spiegelradicalisering. Dat is een proces waarbij groepen tegenover elkaar komen te staan en elkaar gaan radicaliseren in denken en handelen. Het extreme gedachtengoed, het wantrouwen tegenover de Andere neemt toe en wordt een onderdeel van identiteitsprocessen en culturele dragers zoals de huidige memes die we zagen bij extremistische groeperingen van alle strekkingen.

Zulke processen zijn niet nieuw en reeds met een enorm inzicht uitvoerig beschreven in de academische literatuur door historici en gedragswetenschappers. In detail weten we hoe groepen worden gemobiliseerd, hoe er extreme ingroup binding ontstaat en hoe er een antagonistische identiteit wordt vorm gegeven. De geschiedenis en actualiteit levert ons immers talloze voorbeelden van de Holocaust over de Balkan, Myanmar, Israël-Palestina, Brexit, Democraat versus Republikein, Japan versus China tot westerling versus moslim en zovele meer. Het zijn allemaal heel unieke en complexe conflicten die grote verschillen tonen in verloop en finaliteit, maar die wel allemaal gestuurd worden door een onderliggend proces van wederkerige radicalisering. Aan ons om op kleine of grote schaal er niet toe bij te dragen. Om het virus van nuance te laten vieren en de relatie goed te houden zonder de belangrijke onderwerpen uit de weg te gaan.

Voor u zich richt naar de Andere is het altijd goed even in de spiegel te kijken. Je kan er veel uit leren als je niet wegkijkt van zowel het goede als het kwade dat in ons zit.