‘Gezond pessimisme in vloeibare tijden: Waarom we Zygmunt Bauman moeten blijven lezen’

Liza Cortois staat stil bij de grote thema’s in het werk van de onlangs overleden socioloog en filosoof Zygunt Bauman.

‘De tijd tussen de dood en geboorte is onze enige kans om voet aan wal te krijgen in de eeuwigheid.’ Zygmunt Bauman nam zijn eigen woorden letterlijk en werkte in de laatste jaren van zijn leven enorm hard om die eeuwigheid met zijn denken te bereiken. De Pools-Britse socioloog stierf maandag 9 januari op de gezegende leeftijd van 91 jaar te Leeds. De vele werken die hij nalaat, drukken hun stempel op onze huidige maatschappij. Vanaf 2000 probeerde hij vooral onze tijd te vatten op een moment waarop stevige sociale funderingen wegvallen.

Bauman wordt meestal omschreven als een pessimistisch denker. Dat hoeft ook niet te verbazen met thema’s als angst, de Holocaust, toegenomen consumptiedrang en het wegvallen van zekerheden. Echter, in tijden van toenemend populisme, verschraalde sociale relaties en veralgemeende burn-out kan het misschien geen kwaad om een beetje gezond pessimisme aan de dag te leggen. Bauman is bij het grotere publiek voornamelijk gekend door zijn boek over de holocaust, ‘ Modernity and The Holocaust’ (1989). Ik zet hier enkele van zijn thema’s op een rijtje die hem naam en faam geven in de academische wereld.

Vloeibare moderniteit

In 2000 schreef Bauman ‘Liquid Modernity’. Sindsdien volgden er nog veel werken, telkens over andere maatschappelijke domeinen waar de vloeibaarheid volgens hem ook doorsijpelde: Liquid love (2003), Liquid life (2005), Liquid fear (2006), Liquid times: Living in an age of uncertainty (2007). Terwijl we vroeger duidelijke sociale categorieën hadden zoals de familie, gender en klasse, vallen die zekerheden vandaag uiteen, vervloeien ze, of nog: smelten ze weg.

De keuzes die we maken in het leven zijn niet meer ingegeven door onze afkomst, maar stellen zich gaandeweg op ons levenspad: we kunnen erdoor ‘overspoeld’ worden. Daarnaast is het tempo waarmee de maatschappij verandert en innoveert zo snel dat er zich geen vaste patronen kunnen uittekenen, maar de tendensen van vandaag en morgen vloeibaar blijven. In het geval van vloeibare liefde bijvoorbeeld stelt Bauman dat we steeds minder in termen van solide ‘relaties’ denken, en meer in de zin van vloeibare ‘connecties’ (zie ook: Tinder).

We maken ons net genoeg vast met de ander om onze eigen eenzaamheid te verzachten, maar net los genoeg om de mogelijkheid te grijpen om potentiële andere connecties te leggen. Bauman zegt zelf: ‘In een vloeibaar modern leven zijn er geen permanente banden, en degene die we toch opnemen voor enige tijd moeten ons los binden, zodat ze terug ontbonden kunnen worden, zo snel en eenvoudig mogelijk wanneer de omstandigheden veranderen – wat ze zeker zullen doen, keer op keer opnieuw in onze vloeibare moderne maatschappij.’

De notie van vloeibaarheid inspireerde ook Vlaamse denkers zoals Herman De Dijn met zijn boek Vloeibare waarden: politiek, zorg en onderwijs in de laatmoderne tijd waar hij de ethiek van de individuele verantwoordelijkheid onder de loep neemt en vaststelt hoe die vaak in haar tegendeel resulteert: toegenomen beroep op experten, controle-drang en onzekerheid.

Individualisering

Dit brengt ons bij een van de andere grote thema’s van Bauman: individualisering. Samen met Ulrich Beck, die twee jaar geleden stierf, en Anthony Giddens wordt Bauman als een van de grondleggers van dit begrip beschouwd. Dat begrip drong vervolgens door in de sociologische mainstream. In The Individualized society (2001) beschrijft hij hoe individuen steeds meer op zich komen te staan, los van maatschappelijk voorgegeven identiteiten. Langs de ene kant impliceert dat een toegenomen autonomie, en langs de andere kant brengt het onzekerheid met zich mee. Bauman benadrukte dat individualisering een maatschappelijk proces is. We zijn ‘individuen bij decreet’, niet door eigen keuze. De keuze zelf is niet gekozen, maar is ons gezamenlijk gedeeld lot.

De bottom line van individualisering is voor Bauman dat er in de verschillende maatschappelijke domeinen steeds meer terugvalt op onze individuele verantwoordelijkheid. Als we ziek zijn, hebben we niet voldoende ons best gedaan om zorg voor onze gezondheid te dragen, als we werkloos blijven, hebben we vast niet hard genoeg geprobeerd om een job te vinden en als we alleen zijn, hebben we niet hard genoeg geïnvesteerd in vriendschappen. ‘Leden van onze maatschappij als individuen voorstellen, is het handelsmerk van onze moderne maatschappij’ stelt Bauman.

Globalisering

Individualisering is in Bauman’s analyse sterk verbonden met globalisering, het proces waarbij we steeds nauwer in contact staan met de hele wereld. Bauman merkt hier op dat bij deze globaliserende bewegingen, macht en politiek steeds meer van elkaar gescheiden worden. De politiek bevindt zich nog steeds op het nationaal niveau, bij nationale regeringen, terwijl reële macht verankerd is in globale netwerken, waarover nog weinig controle te krijgen is.

Verder zijn er de ‘winners’ en ‘losers’ van globalisering. Voor sommigen betekent globalisering grotere vrijheid, voor andere toegenomen onzekerheid. Denk bijvoorbeeld aan de wereldreizen die jonge westerlingen maken. Die staan in schril contrast met de stromen asielzoekers die collectief vastzitten. In dit laatste geval heeft hij het over de ‘outcast’ of zelfs het ‘human waste’ van de late moderniteit. Asielzoekers zijn de uiting van lokale problemen die zich laten merken op globaal vlak en waar vervolgens geen oplossing voor gevonden wordt. Angst en overdreven veiligheidsmaatregelen is vaak de reactie op de confrontatie met deze ‘overbodige levens’, die in een tijd voorafgaand aan globalisering nog probleemloos genegeerd konden worden.

Bauman heeft een ongelofelijke hoeveelheid van thema’s beschreven die ons in de vloeibare moderniteit bezig houden. Hij nam de temperatuur van onze samenleving op en schuwde daarbij niet om de schaduwzijde van de moderniteit onder de loep te nemen. Zijn ideeën zullen de eindigheid overleven. In een geïndividualiseerde wereld vervagen immers de collectieve bronnen om de onsterfelijkheid van iemands ideeën te verzekeren zoals de familiestamboom of de klasse. We staan er alleen voor om onze naam en faam te bestendigen over de grenzen van de dood heen. Bauman wist dit als geen ander.

Liza Cortois is verbonden aan het Centre for Sociological Research van de KU Leuven.