‘Visagate: zelfs als alle stoplichten op rood staan, raast ons politiek systeem gewoon verder’

‘Zelfs wanneer het rood stoplicht brandt, raast ons politiek systeem gewoon verder omdat er onvoldoende checks and balances zijn’, schrijven Veerle Wouters en Hendrik Vuye naar aanleiding van visagate, de affaire rond de toekenning van humanitaire visa.

Een democratie werkt met checks and balances. De staatsmachten moeten elkaar in evenwicht houden zodat het politieke systeem niet ontspoort. In een recente column hebben we gesteld dat ons politiek systeem hier faalt. We illustreren dit aan de hand van het dossier over de humanitaire visa.

Het federaal migratiecentrum Myria heeft meermaals gewaarschuwd, bijvoorbeeld in 2017: ‘Myria wil de overheid aanzetten om transparanter te communiceren over wie in aanmerking komt voor een humanitair visum. Als men onvermijdelijk keuzes moet maken over wie kan komen en wie niet, en men hierover blijkbaar duidelijke beleidslijnen heeft, lijkt het voor Myria dat deze voorwerp moeten uitmaken van een parlementair debat. Vandaag heerst er de grootste onduidelijkheid over de hele kwestie, zelfs voor experten vreemdelingenrecht’. In januari 2019 blijkt uit de Pano-reportage over Melikan Kucam dat dit geen oranje knipperlicht had moeten zijn, maar een rood stoplicht.

Wat zijn humanitaire visa?

Er bestaan meerdere soorten van humanitaire visa. Er zijn humanitaire visa voor hervestiging (een programma geleid door UNHCR, de Vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties) en voor relocatie (opgezet binnen de EU). Deze twee categorieën hebben geen uitstaans met het recente visa-debat. Daarnaast zijn er individuele aanvragen bij Belgische ambassades of consulaten. Onder staatssecretaris Francken (N-VA) ontstaat vanaf 2015 een vierde categorie, namelijk de humanitaire visa via lijsten van het kabinet Francken.

De individuele aanvragen bij Belgische ambassades of consulaten worden behandeld door de Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ). De beslissing is gemotiveerd in feite en in rechte. De beslissing kan dan ook worden aangevochten voor de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RVV). In 2018 worden op die manier 230 visa uitgereikt, 392 worden geweigerd.

De Francken-visa volgen een andere weg. Tussenpersonen aangesteld door Theo Francken bezorgen namen van personen die een humanitair visum wensen. Het kabinet van de staatssecretaris bezorgt de lijsten met namen aan DVZ die de instructies uitvoert. DVZ is niet op de hoogte van de selectiemethode en er is geen dossier dat moet onderzocht worden. Al wie via de tussenpersonen aangesteld door Francken, op een lijst komt, bekomt een humanitair visum. In Nederland omschrijft men de administratie wel eens als de vierde macht die deelneemt aan de checks and balances. Deze controle heeft Francken alvast zelf uitgeschakeld door de rol van DVZ te herleiden tot deze van loutere uitvoerder. Hier faalt het systeem een eerste keer. De tussenpersonen en het kabinet beslissen, de administratie wordt belet haar werk te doen.

Een aanvaardbaar systeem, dat wel ontspoort

Het werken met lijsten is uitzonderlijk, maar niet uniek. Het gebeurde ook bij de evacuatie uit Rwanda in 1994 en in 2010 voor de adoptiekinderen uit Tahiti na de aardbeving. De reddingsoperatie van christenen uit Aleppo in 2015 valt dan ook perfect te verantwoorden. Iedereen is het er over eens dat dergelijk operatie moeilijk anders kon worden ondernomen. Werken met lijsten moet kunnen in uitzonderlijke omstandigheden en wanneer er geen andere mogelijkheid is.

Al snel ontspoort het systeem echter. Allerlei tussenpersonen geven namen met lijsten door aan het kabinet-Francken en zo ontstaat er een nieuw migratiekanaal. Het gaat niet langer over kwetsbare personen die zich in Aleppo bevinden, maar wel over vluchtelingen die zich al in Turkije of in Beiroet bevinden. Onder staatssecretaris De Block worden in 2014 208 visa uitgereikt, onder staatssecretaris Francken stijgt dit tot 2.361 (2017) en 2.174 (2018). Dit is een vertienvoudiging.

Dit nieuwe migratiekanaal valt echt niet te verantwoorden. Stel, je bent een Syrisch vluchteling in Beiroet. Dan kan je op twee legale manieren in België geraken met een humanitair visum: ofwel via een aanvraag bij de Belgische ambassade, ofwel via een tussenpersoon aangeduid door Francken. Volgt men de eerste piste, dan beslist DVZ, is de slaagkans beperkt en is er rechterlijke controle door RVV. Volgt men de piste van het Francken-visum dan beslist de tussenpersoon, van zodra men op de lijst komt is de slaagkans 100% en ingeval van weigering is er geen rechterlijke controle mogelijk. Het is ongezond in een democratie dat gelijkaardige gevallen op een radicaal verschillende wijze beoordeeld worden: twee verschillende beslissingsinstanties, twee verschillende slaagkansen en twee verschillende procedures. Hier faalt het systeem een tweede keer.

Nauwelijks of geen parlementaire controle

In de Kamer werden vele vragen gesteld over de humanitaire visa. Maar er kwamen weinig antwoorden. Hier is het fout gelopen, zelfs bij de eerste reddingsactie in Aleppo (2015). Wie de tussenpersonen ter plaatse waren en hoe ze tewerk gingen, krijgt de Kamer niet te weten. Het enige wat ambassadeur Marc Geleyn hierover in de Kamer kwijt wil is: ‘namen noemen of details verstrekken over de operatie is niet in het belang van de gee?vacueerden en zou levens in gevaar kunnen brengen, ook nu nog’. Wanneer we toch aandringen volgt: ‘Mijnheer Vuye, u mag mij radbraken of vierendelen, het spijt me, maar ik zal u die namen niet meedelen’. De Kamer staat hier buiten spel. Toch kan het anders. Jan De Volder van Sant’Egidio verschaft wel alle informatie en deze actie is alvast keurig verlopen. Uniek aan deze humanitaire corridor is dat de afspraken tussen Sant’Egidio en de staatssecretaris zelfs werden vastgelegd in een uitgebreid protocol.

Voor de andere lijsten geraken de Kamerleden niet aan informatie. Staatssecretaris Francken communiceerde alleen over de reddingsoperatie in Aleppo en over de humanitaire corridor van Sant’Egidio. De staatssecretaris weigert verantwoording af te leggen aan de Kamer en de meerderheid dekt dit in. De Kamer kan de regering niet controleren. Zo faalt het systeem een derde keer.

Wat in de Kamer niet kon onder Michel I, kan plots wel op Twitter. Op 21 januari 2019 tweet ex-staatssecretaris Francken een lijst met tussenpersonen. Er blijkt dat er politici bij betrokken zijn van de partij van Francken: Karim Van Overmeire (Aalst) en Melikan Kucam (Mechelen). Wanneer men beroep doet op tussenpersonen voor zo’n delicate opdracht, dan moeten deze voldoen aan standaarden van onpartijdigheid en onafhankelijkheid. Francken had nooit partijgenoten mogen aanduiden als tussenpersoon. Het gebeurde toch en de Kamer wist dit niet eens.

Later blijkt hoe slordig er met die lijsten werd omgesprongen. Het rapport-De Block stelt dat de lijsten met namen overgemaakt aan DVZ niet eens ondertekend zijn door staatssecretaris Francken. Ze werden gewoon verstuurd via mail door een kabinetsmedewerker. Hoe kan dit toch maar? Het kabinet beslist hier in plaats van de staatssecretaris. Francken houdt nu voor dat zijn vertrouwen werd geschonden door Melikan Kucam. Dit kan zijn, maar het systeem uitgedokterd door Francken werkt misbruik in de hand. ‘Vertrouwen geven is goed, controle is beter’, schrijft nu zelfs onafhankelijk kandidaat voor N-VA Jean-Marie Dedecker.

Regering laat begaan

Ook binnen de regering loopt het volledig fout. De reddingsactie in Aleppo (2015) werd door de regering goedgekeurd, nadien gebeurt dit niet meer. Men laat Francken gewoon zijn gang gaan. Toch bestaat er een hiërarchie binnen de regering. Er zijn de eerste minister en de vice-premiers die vergaderen in de kern. Zij zijn de beslissers. Vervolgens zijn er de ministers en de staatssecretarissen. Ministers omschrijven zichzelf steeds meer als ‘vakminister’: ze beheren een departement maar laten zich zelden in met het algemene politieke beleid. Staatssecretarissen zijn dan weer toegewezen aan een minister. Zo was staatssecretaris Francken toegewezen aan vice-premier Jambon (N-VA). Jambon zag niets en de volledige regering-Michel ook niet.

Wanneer we in de Kamer eerste minister Charles Michel (MR) hierover ondervragen, antwoordt hij dat het toekennen van humanitaire visa een individuele bevoegdheid van de staatssecretaris is. Alleen Francken is dus verantwoordelijk en was hij nog lid van de regering dan had hij moeten aftreden, voegt Michel er aan toe. De waarheid is wel even anders: ook Michel en de andere regeringspartners hebben het rode stoplicht van Myria gewoonweg genegeerd. Michel heeft het systeem van de humanitaire visa meermaals verdedigd in de Kamer en in de pers. Ook hier heeft het systeem gefaald.

Meer nog, was de regering-Michel I niet gevallen, dan hadden we dit allemaal niet geweten. Dan was er nooit een rapport-De Block geweest. Dan had Francken gewoon verder gedaan en hadden de andere coalitiepartners dit verder ingedekt. Zo faalt de Belgische particratie keer op keer.

De praatjesmachine

De enige motor die welhaast nooit sputtert in de Wetstraat is die van de praatjesmachine die woordvoerders ijverig laten draaien.’1.500 christenen gered uit de klauwen van IS’, het klinkt mooi, maar het klopt niet want meerdere acties betreffen personen die zich in Beiroet of Turkije bevonden. ‘Ze hebben allemaal asiel aangevraagd en gekregen’, in werkelijkheid zijn er 121 personen spoorloos, van 28 is het visum al vervallen en 10 personen die wel asiel hebben aangevraagd, hebben geen asiel gekregen. ‘Het gaat allemaal om kwetsbare mensen’, blijkt evenmin te kloppen. In de Kamercommissie antwoordt Karim Van Overmeire (N-VA) op de vraag of het de meest kwetsbare mensen waren: ‘Ik mag het hopen… Heb ik dat persoonlijk kunnen nakijken? Nee’.

Wat bovendien blijkt uit de hoorzitting met Karim Van Overmeire is dat men te Aalst de in 2011 verstrengde regels van de gezinshereniging heeft omzeild via de humanitaire visa. Zonder blikken of blozen stelt Van Overmeire immers: ‘… de Syrische gemeenschap in Aalst bestaat uit mensen die uit dezelfde streek komen. Zit daar familie tussen? Ja. Zitten daar vrienden tussen? Ja natuurlijk’. En ook dat kon men weten, we schreven het al begin oktober vorig jaar. En zo is het systeem helemaal ontspoord daar familieleden – en zelfs vrienden – die helemaal niet vallen onder de regels van gezinshereniging op deze manier volstrekt legaal het land zijn binnen gekomen. Dus zo worden de regels van gezinshereniging ook nog eens omzeild.

Hoe moet het nu verder? Het is vrij duidelijk dat alle checks and balances hebben gefaald. Waarom? Omdat de particratie ze heeft uitgeschakeld. Politicologen stellen wel eens dat de particratie positief is en leidt tot grote akkoorden. Alleen, er worden geen grote akkoorden meer gesloten. Zelfs de betonstop is mislukt. Eén ding staat wel vast, zonder particratie en met een Kamer die de regering controleert was er nooit een visagate geweest.