‘Steeds meer mensen komen in de gevangenis terecht en blijven daar langer: tijd om deze vicieuze cirkel te doorbreken’

‘Is het ons echt om een veilige samenleving te doen, of leven we liever in een misdaadserie, waarvan de volgende aflevering al klaar ligt?’, vraag een groep academici en middenveldorganisaties. Met de sensibiliseringscampagne ‘Karma Hotel’ in het kader van de Nationale Dagen van de Gevangenis klagen ze de huidige vorm van detentie in België aan.

De gevangenis werkt niet. Het is een boude stelling, die steeds meer wordt ondersteund door internationaal wetenschappelijk onderzoek. Gevangenissen zoals we die vandaag kennen hebben negatieve effecten op het denken en handelen van gedetineerden, wat re-integratie en resocialisatie in de samenleving bemoeilijkt en herval in de hand werkt. Hierdoor komen steeds meer mensen in de gevangenis terecht. Ze verblijven er ook steeds langer. Een vicieuze cirkel die ervoor zorgt dat het systeem op barsten staat.

Zeventien uur lang op cel blijven zonder lichamelijke beweging, weinig contacten, amper een uur ‘gelucht’ worden, weinig tot niets bijleren … al deze prikkelarme toestanden in gevangenissen leiden ertoe dat gedetineerden niet uitgedaagd worden en hun brein gedeeltelijk stilvalt. De gevolgen zijn niet min.

Slaapproblemen door het tekort aan beweging leiden tot meer agressie en irritatie. Gedetineerden kunnen hun impulsen nog minder beheersen, het vermogen tot zelfcontrole en emotieregulatie gaat achteruit. Vaardigheden die belangrijk zijn om de draad weer op te nemen na de straf, – zoals plannen, organiseren, zich concentreren, kunnen doorzetten, afstand nemen – verzwakken zienderogen.

Tegelijk verschraalt de sociale omgeving van de gedetineerde. Een verblijf in de gevangenis zorgt voor een levenslange stempel en voor een groeiende afhankelijkheid van medegevangenen die ook door de schande zijn gegaan. De mens blijft een sociaal wezen, dus zoeken (ex-) gedetineerden elkaar op.

Deze groeiende gemeenschap van gedetineerden en ex-gedetineerden houdt zich in de marge van wet en samenleving schuil. De kans vergroot dat ze in een misdadigers- of drugsnetwerk terechtkomen.

We willen dat veroordeelden leren uit hun gevangenisstraf en zich bij hun terugkomst in de samenleving beter aanpassen, dat ze beter omgaan met andere mensen en een nieuw leven opbouwen zonder misdaad. Maar zo lukt het niet. De hoge muren waarachter ze hun detentie doormaken, voeden bovendien het wantrouwen van de samenleving en zetten hen de facto ook na de straf levenslang aan de zijkant.

Dit is nog niet alles. Armoede, criminaliteit en een slechte (psychische) gezondheid gaan dikwijls samen. Als er een groep is die veel psychiatrische, psychologische en sociale bijstand nodig heeft, zijn het de gedetineerden. Zo kan herstelbemiddeling ook binnen de muren van de gevangenis concrete handvaten bieden aan gedetineerden om in de toekomst niet in hetzelfde gedrag te hervallen. Herstelbemiddeling is waardevol voor slachtoffers, maar evenzeer voor gedetineerden.

Maar de op controle gerichte context van de gevangenis laat weinig ruimte voor herstel en resocialisatie. De psychosociale en therapeutische begeleiding is er oppervlakkig en summier. De overstap van het gevangenisleven naar de vrijheid is omwille van al die onbehandelde letsels een hachelijke onderneming die leidt tot veelvuldig herval.

Graag hadden we in het regeerakkoord gelezen dat een halt wordt toegeroepen aan de bijbouw van nieuwe grote en zeer grote gevangenissen, die nog voor decennia de gekende problemen en bijkomende criminaliteit zullen opleveren. Helaas staat dat er niet.

Wij pleiten voor een systeem van kleinschalige detentiehuizen, streekgebonden, met de nodige, persoonlijke begeleiding en met verschillende programma’s (binnen gesloten muren of in de buitenwereld, met of zonder veel extra beveiliging). Zo kunnen we de problemen bij gedetineerden snel aanpakken, worden zij direct op hun verantwoordelijkheid aangesproken en kan er optimaal gewerkt worden aan hun re-integratie. Binnen een detentiehuis moet men werk maken van herstel ten aanzien van het slachtoffer en de maatschappij in haar geheel en dit op een zo concreet mogelijke wijze. Dat kan door bijvoorbeeld het openhouden van een fietsatelier, sociaal restaurant, kruidentuin, waar mensen uit de buurt gebruik van kunnen maken. Een detentiehuis kan bijvoorbeeld instaan voor het onderhoud van een groenzone die in het weekend toegankelijk is voor mensen uit de buurt. Een detentiehuis voor jongvolwassenen kan zijn sportinfrastructuur op bepaalde tijdstippen ter beschikking stellen van de verenigingen uit de buurt.

Zo krijgen detentiehuizen een rol binnen de gemeenschap en verdwijnt de veel te grote kloof tussen detentie en vrijheid, tussen straf en herstel. De reclassering wordt echt, tastbaar, zichtbaar. Zo ziet inclusie eruit wanneer ze vorm moet krijgen in de straf.

Kleine detentiehuizen kunnen onze samenleving veiliger maken, door mensen op een veilige en begeleide wijze terug bij elkaar te brengen, ook na de soms verwoestende ravage van het misdrijf. Zo beëindigen de gedetineerden hun straf niet langer als beschadigde personen.

Het stemt ons dan ook positief dat we in het beleidsplan van de nieuwe minister van Justitie, Vincent Van Quickenborne, lezen over de ‘creatie van detentiehuizen met aangepast veiligheidsniveau, in te zetten voor specifieke doelgroepen’. Jonge delinquenten worden met name genoemd. En dat zou een beginpunt moeten zijn van een totale ommekeer in het denken over misdaad en straf, reïntegratie en recidive.

Want de kernvraag die we ons moeten stellen is deze:

Is het ons echt om een veilige samenleving te doen, of leven we liever in een misdaadserie, waarvan de volgende aflevering al klaar ligt?

Deze tekst werd ondertekend door: Farah Focquaert (Prof.dr. Filosofie UGent), Hans Claus (Gevangenisdirecteur Oudenaarde), Willem Debeuckelaere (Voorzitter Vermeylenfonds), Griet Engelrelst (coördinator Geuzenhuis), Pieter Verbeeck (Communicatieverantwoordelijke Moderator Forum voor herstelrecht en bemiddeling vzw), Kati Verstrepen (Liga van de Mensenrechten), Amand Dewaele (voorzitter Willemsfonds), Marijn Devalck (Medewerker De Huizen en spreekbuis Huizen on Tour), Lieven Nollet (Voorzitter vzw De Huizen), Prof. dr. Sigrid Sterckx (Professor Ethiek en Politieke & Sociale Filosofie, UGent), Katarzyna Uzieblo (Prof. dr. Criminologische en Forensische Psychologie – Onderzoeksgroep Crime & Society, VUB), Katrien Lauwaert (Beleidscoördinator Moderator Forum voor herstelrecht en bemiddeling vzw), Katrien Schaubroeck (Prof. dr. Filosofie UAntwerpen), Johan Braeckman (Prof. dr. Filosofie UGent), Kristof Van Assche (Prof. dr. Rechtsfilosofie UAntwerpen), Natalie Aga (dr. Forensische Psychologie, Thomas More Hogeschool),Philippe Deridder (Coördinator Effect vzw, lid Commissie van Toezicht van de gevangenis van Gent, bestuurslid vzw Touché), Theo Vaes (Bezieler ArmenTeKort), Kristel Beyens (Onderzoeksgroep Crime & Society, Vrije Universiteit Brussel), Manu Pintelon (Nationaal coördinator vzw De Huizen / RESCALED), Jan Kuilman (Moreel Consulent bij Stichting Morele Bijstand aan Gevangenen), Pieter De Varé (vzw Armentekort), Hannelore Pintelon – (Teamverantwoordelijke JWW Brugge -CAW), Xena Clincke (Forensisch therapeut in FPC Gent), Eva Gillis (Oprichter SAMEN PLANNEN vzw), Emilie Verhelst (Trajectbegeleider Justitieel welzijnswerk), Caroline Goossens (Lid vzw De Huizen), Sara De Hantsetters (Onderwijscoördinator Gevangenis Beveren: Vocvo), Liesbeth Naessens (Lector en onderzoeker sociaal werk Odisee Hogeschool en universiteit Antwerpen), Sofie Hesbain (Coördinator U-turn), Geertjan Zuijdwegt (Centrum voor religie, ethiek en detentie aan de KU Leuven), Pieter De Witte (Centrum voor religie, ethiek en detentie aan de KU Leuven), Kim Geens (Teamleider bij VDAB), Helene De Vos (Europese coördinator van RESCALED), Amber Van Belle (Justitieassistent in Justitiehuis Antwerpen), Sien Vanboven (Lid vzw De Huizen en gepensioneerd docente op de Arteveldehogeschool in de opleiding sociaal werk), Katrien De Vos (Trajectbegeleider Justitieel Welzijnswerk), Aurelie Lebrun (lid vzw De Huizen), Marlies Gailliaert (Nationaal coördinator vzw De Huizen / RESCALED), Sarah Holbrouck (Architecte bij vzw De Huizen), Bieke Deloof (coördinator Klasbak), Kaat Van Houdt (Therapeutisch assistent FPC Antwerpen), Ans Traen (verslavingsarts gevangenis Brugge, Oudenaarde, Ieper en Ruiselede), Marion Vanden Bossche (communicatieverantwoordelijke gevangenis Oudenaarde), Evelyn Goeman (erkend bemiddelaar), Vzw De Huizen, demens.nu, CAL, Bond zonder Naam, De Rode Antraciet vzw, Touché vzw, Vzw Armentekort, Huizen On Tour, vzw UIT-stap, SAMEN PLANNEN vzw, U-Turn, Centrum voor religie, ethiek en detentie (KU Leuven), Moderator Forum voor herstelrecht en bemiddeling vzw, Klasbak vzw, Domus Mundi vzw, RenoseeC vzw, Rewind cvso, Het Pandschap cvso.