Pesterijen, ongewenste intimiteiten en discriminatie: de malaise bij de Staatsveiligheid is compleet

Een interne enquête bij het personeel van de Staatsveiligheid toont een ontluisterend beeld van de inlichtingendienst. ‘Dit rapport is vernietigend’, zegt Kamerlid Stefaan Van Hecke (Groen).

De Belgische inlichtingendiensten spelen een cruciale rol in de veiligheid van ons land. Maar hoe zit het met hun interne keuken? Het is geen geheim dat de interne problemen bij de militaire inlichtingendienst ADIV al meer dan tien jaar aanslepen: de spanningen tussen burgers en militairen raken er maar niet opgelost.

Maar ook bij onze andere inlichtingendienst, de Staatsveiligheid, is de malaise groot. Dat blijkt uit een rapport van 408 pagina’s dat Knack kon inkijken. Het ‘Rapport risicoanalyse psychosociale aspecten voor VSSE’ dateert van 19 maart 2018, is besteld door de directie van de Staatsveiligheid, en is opgesteld door de Groep IDEWE, een externe dienst voor preventie en bescherming op het werk.

Op basis van een standaardvragenlijst polste IDEWE de werknemers van de Staatsveiligheid over hun psychosociale welbevinden. Ze konden anoniem hun ervaringen meedelen, met een ‘heldere luchtfoto’ van de inlichtingendienst als resultaat. Liefst 328 van de 641 werknemers vulden de vragenlijst in, waardoor de resultaten voor de hele Staatsveiligheid veralgemeend kunnen worden (de foutenmarge bedraagt slechts 4 procent).

De vaststellingen zijn ronduit verbijsterend. Ontevreden werknemers vind je natuurlijk overal. Maar het rapport vergelijkt de antwoorden van de Staatsveiligheid-werknemers ook met die van de gemiddelde Belgische werknemer – de zogenoemde benchmark. En wat blijkt? ‘Binnen de Staatsveiligheid is sprake van sterk verhoogde psychosociale belasting: met uitzondering van ziekteafwezigheid scoren alle (on)welzijnsindicatoren significant slechter dan de benchmark’, zo besluit IDEWE.

‘Ook op het vlak van ongewenst grensoverschrijdend gedrag op het werk zien we veel aandachtspunten. Zo scoren pesterijen, ongewenste intimiteiten en discriminatie significant slechter dan de benchmark.’ Verschillende goedgeplaatste bronnen uit de 007-wereld bevestigen dat het welbevinden van medewerkers van groot belang is voor het goede functioneren van een inlichtingendienst. Technologische snufjes kunnen het inlichtingenwerk uiteraard ondersteunen, maar uiteindelijk is werken met informanten én puzzelstukjes analyseren bij uitstek mensenwerk. Daarbij komt dat ontevreden en gefrustreerde ambtenaren een klassiek doelwit zijn van buitenlandse inlichtingendiensten.

Te weinig middelen

Amper 34 procent van de werknemers van de Staatsveiligheid meldt (heel) tevreden te zijn over zijn/haar baan. 2 op de 3 is dus ontevreden of neutraal. Daarmee scoort de Staatsveiligheid flink onder het gemiddelde van de Belgische werknemer (52 procent tevredenheid). Bij inlichtingenofficieren met 11 tot 15 jaar ervaring is amper 1 op de 6 (heel) tevreden. En dat is nog niet alles. Niet meer dan 4 op de 10 werknemers geven aan een hoge intentie te hebben om bij de Staatsveiligheid te blijven. En dat terwijl met het vertrek van ervaren inlichtingenofficieren ook een pak kennis, contacten en vaardigheden verloren gaat.

Ook voor de indicatoren ‘stress’, ‘emotionele uitputting’ en ‘burn-out’ is de score slechter dan bij de gemiddelde Belgische werknemer. Al even opmerkelijk: 70 procent gaat ‘helemaal niet’ of ‘eerder niet’ akkoord met de stelling dat de manier waarop het organigram van de Staatsveiligheid is opgebouwd en gestructureerd voor een optimale werking zorgt. 3 op de 4 werknemers oordelen dan weer dat de informatiekanalen binnen de Staatsveiligheid níét goed zijn uitgebouwd. En dat uitgerekend voor een inlichtingendienst, waar de juiste doorstroming van informatie soms letterlijk een kwestie is van leven en dood. Nog een verontrustende vaststelling uit de enquête: de helft van het personeel geeft aan ‘regelmatig’ of ‘(bijna) altijd’ over te weinig middelen te beschikken om het werk goed te kunnen uitvoeren. Een resultaat dat de politici die beslissen over het budget van de Staatsveiligheid niet kunnen negeren.

Ongewenst grensoverschrijdend gedrag

84 werknemers hebben op zijn minst één vorm van pestgedrag ervaren door ‘daders’ van binnen de dienst zelf. 1 op de 6 ondervraagden meldt de laatste 6 maanden (voorafgaand aan de enquête) minstens af en toe gediscrimineerd te zijn vanwege zijn of haar geslacht, leeftijd, huidskleur, afkomst of seksuele geaardheid. Bij de gemiddelde Belgische werknemer is dat 1 op de 10. 1 op de 5 inlichtingenofficieren maakt af en toe, maandelijks, wekelijks of dagelijks mee dat iemand naar hem/haar lonkt of hem/haar ‘uitkleedt met de ogen’. 1 op de 10 zegt ooit ‘seksueel benaderd’ te zijn via gebaren, uitspraken, e-mails, sms’en of foto’s. En 16 personeelsleden geven aan op een seksueel getinte manier aangeraakt of betast te zijn. Bij ongewenst grensoverschrijdend gedrag op het werk gaat het bij de Staatsveiligheid hoofdzakelijk om interne daders, klinkt het in de risicoanalyse.

Herstructurering onder vuur

In 2015 verbond de Staatsveiligheid zich tot een ingrijpende hervorming van haar organisatie. Het meerjarenprogramma voor verandering, VSSE2021, moet de dienst via twee assen moderniseren. In de eerste plaats wil het de groei beheersen – groei van beschikbare gegevens, van dreigingen, van het personeelsverloop. Daarnaast zet het in op specialisatie. Op 24 januari 2018 stelde de onafhankelijke vakbond Sypol in Knack ‘boos’ te zijn over de manier waarop de Staatsveiligheid het nieuwe onderzoeksmodel invoerde en ‘ongerust’ over de resultaten. Het project-VSSE2021 komt ook aan bod in het IDEWErapport. Bijna 90 procent van het personeel is ‘helemaal niet’ of ‘eerder niet’ tevreden over de communicatie rond de herstructurering. En een even groot aantal voelt zich er onvoldoende bij betrokken. 7 op de 10 geven bovendien aan dat de doelstelling van VSSE2021 onvoldoende duidelijk is.

De waakhond wist van niets

Knack legde de bevindingen in het rapport voor aan het Comité I, dat de Belgische inlichtin gen diensten controleert. Serge Lipszyc, voorzitter sinds september 2018, reageert verrast. ‘Het Comité I heeft dit rapport nooit ontvangen. Toegegeven, we hebben het ook niet formeel opgevraagd bij de Staatsveiligheid.’ ‘Mijn voorganger Guy Rapaille heeft de algemene situatie binnen de Staatsveiligheid wel besproken met administrateur- generaal Jaak Raes. Hij kreeg de verzekering dat ze zich bewust waren van interne problemen en dat ze die zouden aanpakken. Ook van individuele werknemers van de Staatsveiligheid hebben we geen klachten over pesterijen of dergelijke ontvangen. De vakbonden hebben evenmin formeel een klacht ingediend, hoewel ze wel spraken van een malaise. Het Comité I heeft daarop niet gereageerd, in afwachting van het IDEWE-rapport. Het spreekt voor zich dat we het nu zullen opvragen bij de Staatsveiligheid en dat we ook zullen polsen naar maatregelen die intussen zijn genomen. Maar er zijn intussen wel tien maanden verloren gegaan. Dat betreur ik.’

Over de grond van de zaak is Lipszyc duidelijk: ‘De resultaten die Knack me heeft bezorgd, zijn verontrustend. Met name wat burn-out, seksuele intimidatie en algemene demotivatie betreft, zijn de cijfers catastrofaal. Ik ben gechoqueerd. We zullen het parlement en de minister van Justitie hierover informeren.’

De Staatsveiligheid reageert

IDEWE raadt de Staatsveiligheid aan een traject uit te stippelen ‘om het psychosociaal welzijn van medewerkers te optimaliseren’. Een diagnose zonder behandeling heeft weinig zin, zo waarschuwt de dienst. ‘Meer zelfs, het kan de toestand in de organisatie nog verslechteren, omdat werknemers bij het uitblijven van maatregelen ontgoocheld zullen achterblijven.’

Welke stappen heeft de Staatsveiligheid intussen ondernomen? ‘Op initiatief van de directie heeft het externe bureau de resultaten na hun verwerking voorgesteld aan het personeel’, zegt woordvoerster Ingrid Van Daele. ‘Daarop is een interne werkgroep opgericht die vier focusgroepen in het leven heeft geroepen. Elk daarvan verfijnt de resultaten en lijnt de werkpunten af, om er zo adequaat mogelijk op te kunnen antwoorden. Dat zal gebeuren in de vorm van concrete en praktische voorstellen, die eerst aan de directie worden voorgelegd. Daarna worden ze in een actieplan omgezet. Dat proces is volop aan de gang. Onder meer de psychologen van de dienst, de preventieadviseur psychosociale aspecten én de directie zien erop toe.’

Van Daele onderstreept dat het rapport een complexe analyse bevat ‘die je bezwaarlijk in een twintigtal punten kunt samenvatten. Voorts zijn de cijfers die u aanhaalt brute gegevens en moet je er rekening mee houden dat slechts 51 procent van het personeel de enquête heeft ingevuld. Bovendien is het werk bij de Staatsveiligheid erg specifiek en is een vergelijking met de gemiddelde Belgische werknemer niet altijd afdoend.’

‘Wat ongewenst grensoverschrijdend gedrag op het werk betreft, kunnen we melden dat er geen formele klachten zijn ingediend. Zoals in andere bedrijven zijn er vertrouwenspersonen, psychologen en preventieadviseurs psychosociale aspecten bij wie medewerkers altijd terechtkunnen.’

Sieghild Lacoere, woordvoerster van minister van Justitie Koen Geens (CD&V), bevestigt dat de Staatsveiligheid werkgroepen heeft opgericht om met het rapport aan de slag te gaan. ‘Het is duidelijk dat medewerkers van de Staatsveiligheid in een specifieke context werken. Ze kunnen sneller in situaties terechtkomen die ze als stresserend kunnen ervaren. De analyse die is uitgevoerd en de aanpak die nu volgt zullen bijdragen om hun welbevinden van dichtbij op te volgen.’

‘Verder blijven wij inzetten op voldoende middelen voor de Staatsveiligheid. De nodige inspanningen voor het personeel zijn geleverd, maar uiteraard vloeien ook mensen af, dus moeten we alert blijven. Onlangs is er een oproep gelanceerd om inspecteurs voor de Staatsveiligheid te zoeken. Een wervingsreserve is altijd nuttig.’

‘Er is niets wezenlijks veranderd’

Vakbond Sypol is niet onder de indruk van de manier waarop de directie van de Staatsveiligheid de problemen aanpakt. ‘Naar aanleiding van de interne enquête is er een werkgroep opgericht, die op zijn beurt een aantal focusgroepen moet beheren’, klinkt het. ‘Wij vermoeden dat het vooral een lapmiddel is om de indruk te wekken dát er iets gebeurt.’ ‘De realiteit is dat er het voorbije jaar, sinds onze noodkreet in Knack en de interne enquête, niets wezenlijks veranderd is. Er is nog altijd geen verbeterd statuut gekomen, en er is ook nog altijd geen nieuwe interne databank. Dat is echt een heikel punt. Een vzw is al jaren aan de ICT van de Staatsveiligheid aan het sleutelen. De tijd dringt, want de licenties van onze oude databank verlopen. Ons personeel heeft ook vragen bij het veiligheidsaspect van de samenwerking met die vzw. En boven op dat alles heeft de hervorming VSSE2021 het moreel van het personeel nog verder naar beneden gehaald. Niemand heeft een toekomstperspectief, we weten niet waar we naartoe gaan. Het vertrouwen in de directie is zoek. En de jonge generatie pikt niet langer wat er allemaal fout loopt.’

‘Streng optreden tegen wangedrag’

De interne problemen bij de Staatsveiligheid zijn niet nieuw. Twintig jaar geleden al voerde het Comité I er een audit uit. Het toezichtsorgaan werd toen ‘getroffen door het klimaat van algemene demotivatie’. De situatie riskeerde zelfs ‘oncontroleerbaar en dus explosief’ te worden. Tien jaar geleden: hetzelfde refrein. Een performance-audit op basis van een schriftelijke enquête bij de werknemers toonde dat er ‘geen sprake was van een algemeen positief arbeidsklimaat’. Het personeelsbeheer bleek ‘afwezig dan wel minstens zwaar deficiënt’.

Kon Jaak Raes het tij keren? Hij trad op 1 april 2014 aan als administrateur-generaal van de Staatsveiligheid, voor een mandaat van vijf jaar. Bij de selectiecommissie had hij onder meer indruk gemaakt met zijn managementskills.

‘Raes heeft het malaiseprobleem natuurlijk geërfd, en iedereen begrijpt dat je zoiets niet van vandaag op morgen kunt oplossen’, reageert Kamerlid Stefaan Van Hecke, de inlichtingenspecialist van Groen. ‘Maar één jaar na het IDEWE-rapport verwacht je toch dat de mensen op het terrein het verschil merken. Ik spreek me niet uit over de inhoud van VSSE2021, maar het is intussen toch wel duidelijk dat het personeel zich niet betrokken voelt. Dat het ongenoegen bij de Staatsveiligheid zo structureel is en zulke proporties aanneemt, is voor mij ook nieuw. In de privésector zouden ze hiervoor allang hebben gestaakt en zou de ceo zwaar onder druk komen van vakbonden en personeel.’

‘De Staatsveiligheid scoort bijna nergens goed op, zo blijkt uit de risicoanalyse. Vrijwel overal zit de dienst onder de benchmark. Dit rapport is alarmerend, zelfs vernietigend over de toestand van een van de belangrijkste organisaties die we hebben om ons land te beveiligen. Alle pijnpunten moeten dringend worden aangepakt. Er is geen degelijk beleid rond burn-out, stress en vertrouwenspersonen. Het meest verontrustend vind ik dat zo weinig inlichtingenofficieren met 5 tot 15 jaar ervaring de intentie hebben om te blijven. De dienst loopt het gevaar goede mensen kwijt te spelen.’

‘Groen vraagt dat de regering meer investeert in zowel personeel als werkingsmiddelen. En we vragen dat werknemers nauwer betrokken worden bij VSSE2021, dat er een duidelijk beleid rond burn-out en stress komt, dat vertrouwenspersonen toegankelijker worden én dat de dienst streng optreedt tegen wie zich misdraagt.’