Hillary Clinton: ‘Trump heeft niet het niveau dat je van een president mag verwachten’

‘Make America great again was een rechtstreeks, niet eens subtiel appel aan de blanke kiezer.’ Bijna een jaar na de Amerikaanse verkiezingen maakt Hillary Clinton de balans op van haar campagne als presidentskandidate, en van de eerste maanden van president Trump. ‘Hij heeft voor instabiliteit gezorgd.’

We ontmoeten Hillary Clinton in een landelijk hotel in Chappaqua, in de staat New York. In dat dorpje van 11.000 inwoners vestigden de Clintons zich na hun vertrek uit het Witte Huis in 2001. Hier nam de voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken uitgebreid de tijd om na te denken over haar verkiezingsnederlaag van 8 november 2016. Haar conclusies schreef ze neer in What Happened, dat sinds de release in de Verenigde Staten verkooprecords doet sneuvelen. De Nederlandse versie verschijnt deze week. Strijdvaardig levert Clinton haar analyse van de onverwachte overwinning van Donald Trump.

In uw boek schetst u een scène uit het tweede tv-debat met Donald Trump: terwijl u het publiek toesprak, ging hij vlak achter u staan. ‘Ik heb letterlijk zijn adem in mijn nek gevoeld’, schrijft u. Maar u reageerde niet. Heeft uw terughoudendheid niet gemaakt dat zijn agressieve aanpak hem het presidentschap opleverde?

Hillary Clinton: Ik denk niet dat hij daardoor gewonnen heeft. Maar het was wel een van de uitdagingen waar ik mee te maken kreeg, tegenover een presidentskandidaat uit de reality-wereld die seksistische opmerkingen maakte en zich denigrerend uitliet over vrouwen. Ik gaf dat voorbeeld in mijn boek omdat het goed weergeeft met welke moeilijkheden je als vrouw op de publieke scène te maken krijgt. Het was een erg ongemakkelijk moment. Hoewel ik voorbereid was op dergelijk gedrag en besloten had mijn zelfbeheersing te bewaren, ongeacht wat hij deed.

U hebt nergens spijt van?

Clinton: Daarom heb ik dit boek geschreven. Je kunt zeggen dat hij een ongewone kandidaat was, in een ongewone verkiezingscampagne. En misschien was het een nadeel om in deze tweestrijd de ervaren kandidaat te zijn, de kandidaat met enige zelfbeheersing. Als ik mij toen had omgedraaid – ‘Achteruit, griezel!’ – dan was ik achteraf aangevallen geweest door de pers, het publiek en zijn team. ‘Ze kan het niet, ze is niet sterk genoeg, ze overreageert.’ Ik heb me aan de strategie gehouden waarvan ik dacht dat het de juiste was.

Trump pakte de Republikeinse kandidaten in de voorverkiezingen ook zo aan.

Clinton: En ook zij konden er geen antwoord op formuleren. Sommigen, zoals Marco Rubio, probeerden op dezelfde manier tegen hem in te gaan, maar dat werkte niet.

Trump zit nu negen maanden in het Witte Huis. Is hij gevaarlijk, of eerder machteloos?

Clinton: Ik denk dat hij een duidelijk gevaar betekent voor ons land, en voor de wereld. Hij was niet voorbereid op het presidentschap. Hij beschikt niet over het juiste temperament en hij heeft niet het niveau dat je van een president mag verwachten. Door zijn gedrag zaait hij verdeeldheid in ons land én onder onze bondgenoten in de rest van de wereld. Hij heeft voor instabiliteit en onvoorspelbaarheid gezorgd in de internationale betrekkingen. Een Amerikaanse president heeft veel macht: hij kan regelgeving terugdraaien, over allerlei onderwerpen zijn mening geven en een gevaarlijk discours houden, zoals Trump heeft gedaan voor de Verenigde Naties.

Toch leeft het gevoel dat de tegenmachten goed functioneren en de president onder controle houden.

Clinton: Wat u niet ziet, is hoe deze regering en haar ministers er alles aan doen om de klok terug te draaien in de VS. Ze proberen onder het klimaatakkoord van Parijs uit te raken, wat lastiger bleek dan gedacht, maar het blijft hun bedoeling. Ze willen van het nucleaire akkoord met Iran af, wat een ramp zou zijn. Ze herroepen allerlei arbeidswetten en heel veel regelgeving waarvoor geen goedkeuring van het Congres nodig is. Dat moeten we goed in de gaten houden. Trump heeft nog niet veel succes geoogst met zijn grote beloften, maar in het Congres zijn er al ettelijke wetten teruggedraaid.

Trump heeft geen politieke ideologie, wat hem de ruimte geeft om ook met Democraten akkoorden af te sluiten.

Clinton: Er is nog niks verworven. Wat het schuldenplafond betreft, gaat het louter om een uitstel van de stemming, en we hebben nog steeds geen akkoord omtrent de bescherming van de dreamers (de 800.000 minderjarigen die illegaal in de VS verblijven, en onder het ‘beschermingsprogramma’ van Obama vallen, nvdr). Er is veel geblaat en weinig wol.

Dit is niet het begin van iets nieuws? Een president die zich boven de partijen stelt?

Clinton: Nee. De media zagen al ettelijke keren een nieuw begin. Deels omdat men nu eenmaal snakt naar een nieuw begin. We zijn niet gewend aan Trumps ongebruikelijke gedrag, aan zijn ontkenning van de werkelijkheid en zijn onmacht om de feiten te aanvaarden. Nog nooit hadden we een president die zo slecht voorbereid is en zo matig geïnteresseerd in het werk van de overheid. Trump heeft nog steeds niet de nodige teams rond hem samengesteld. Dat is een groot probleem.

De media pakken Trump zeer agressief aan. Versterkt dat de tegenmacht, volgens u, of verzwakt dat net de democratie?

Clinton: Je móét ook agressief zijn. Tenminste, als u net zoals ik vindt dat Trump een groot gevaar betekent voor de eenheid van het land, voor belangrijke thema’s zoals de klimaatopwarming, dat hij roekeloos omspringt met kernwapens, en ik kan zo nog wel even doorgaan. De media hebben in hun verslaggeving van de campagne agressief gereageerd op een fout van mij (het gebruik van een persoonlijke mailbox toen ze minister van Buitenlandse Zaken was, ndvr), maar ze waren niet agressief tegenover hem. Dat is een van de redenen waarom hij toch verkozen is geraakt, hoewel hij de popular vote verloren heeft.

U schrijft dat ‘Bernie Sanders zich gedroeg alsof hij het monopolie op politieke zuiverheid had’. Maar hoe kunt u kiezers mobiliseren zonder hen een droom voor te houden?

Clinton: Hij heeft belangrijke thema’s aangekaart en dat was goed, maar ik ben het met hem oneens over de oplossingen. Zo ben ik voor een universele ziekteverzekering, maar er zijn andere manieren om die te realiseren dan de zijne. Sanders is geen Democraat en maakte zich niet zo veel zorgen om het eindresultaat van de verkiezing. Toen ik in de voorverkiezing van 2008 nipt verloor van Barack Obama, ben ik meteen voor hem gaan rijden en vroeg ik mijn achterban hetzelfde te doen. Bernie deed dat niet. Hij verdient respect, maar ik heb bedenkingen bij zijn gedrag tijdens de campagne.

Sanders wil van de Democratische Partij een progressieve partij maken. Wat denkt u daarvan?

Clinton: Dat hij zich hoort aan te sluiten bij de partij die hij wil transformeren. Kritiek van buitenaf is één zaak, maar echte verandering? Mijn echtgenoot heeft de partij veranderd, net zoals Obama, en net zoals Ronald Reagan dat met de Republikeinse Partij heeft gedaan. Bernie is een externe criticus: als wat hij zegt relevant is, moeten we luisteren, anders niet.

Heeft hij, na het verlies van het Huis van Afgevaardigden, de Senaat en het Witte Huis, geen punt als hij zegt dat de Democratische Partij niet meer functioneert?

Clinton: Hij heeft geen enkel bewijs dat zijn manier de juiste is. En ik heb hem in de voorverkiezingen verslagen met vier miljoen stemmen, niet bepaald een nipte zege. Ja, de Democratische Partij moet er beter in slagen kiezers te mobiliseren, zoals dat aan Republikeinse zijde gebeurd is. Maar onze kiezers zijn gegroepeerd in grote steden en aan de kusten, ze zijn een deel van de toekomst, niet van het verleden.

U kunt zoveel u wilt debatteren over waar we moeten staan over vijf, tien of vijftien jaar, maar op dit moment proberen de Republikeinen 32 miljoen Amerikanen hun ziekteverzekering af te pakken. Dát wil ik voorkomen. Daarover wil ik praten, niet over een of andere revolutie. Het zit hem in een verschil in prioriteiten.

Ziet u de progressieve krachten op korte termijn nog terug aan de macht komen?

Clinton: Ik denk nog steeds dat je het best van een centrumlinkse of centrumrechte positie vertrekt als je mensen van je zaak wilt overtuigen. Maar in de VS staan de rechtse media steeds sterker. Met Fox News hebben we een rechtse televisiezender die een enorme invloed heeft op de kiezers en hen richting het Republikeinse kamp drijft. Fox News houdt geen enkele schijn van objectiviteit meer op, alles wordt aangedreven door een politieke, rechtse agenda. En ook andere mediakanalen, zoals Breitbart, zijn erg succesvolle propagandamachines. Al even problematisch is het feit dat de macht zich concentreert in de handen van steeds minder mensen, en dat er culturele argumenten worden gebruikt. Waarop steunde de brexit bijvoorbeeld? Op een antimigratiediscours, gebaseerd op leugens. Trump viel tijdens zijn campagne ook migranten aan en dat was een efficiënte strategie voor een bepaald deel van het kiespubliek.

U zegt: ‘Mijn kiezers zijn de kiezers van de toekomst, de Republikeinse kiezers die van het verleden.’

Clinton: Ja. Trumps slogan luidde: ‘Make America great again’. Die sprak duidelijk de nostalgici aan. Het was een rechtstreeks, niet eens subtiel appel aan de blanke kiezer. ‘Make America great again’ betekent: we keren terug naar die periode in de geschiedenis toen jullie niet in competitie hoefden te gaan met de Afro-Amerikanen, immigranten of vrouwen.

Houdt dat denkbeeld geen steek, vanuit hun oogpunt?

Clinton: Ja, maar dat is niet waar we vandaag voor staan. Dat is niet waarvoor we gestreden hebben, met de burgerrechten, vrouwenrechten en rechten van de holebigemeenschap.

Gaan die soms niet te ver, bijvoorbeeld op universitaire campussen?

Clinton: Als het over mensenrechten gaat, wil ik gerust steeds verder gaan. Ik ben duidelijk geweest op het vlak van economische en sociale rechtvaardigheid, en ik zal op beide vlakken ook niet terugkrabbelen. Een van de redenen waarom ik de verkiezing heb verloren, is dat bepaalde kiezers zijn geschrapt. De Republikeinen hebben geprobeerd om de stemmen van Afro-Amerikaanse en jonge kiezers te onderdrukken – de stemmen van de toekomst, zou ik ze noemen – omdat ze beseften dat ze zelf geen extra kiezers konden overhalen. Maar als je 200.000 kiezers in Milwaukee, Wisconsin uitsluit, wordt het voor mij moeilijk. En waren die niet geschrapt in Illinois of Minnesota, dan had ik gewonnen.

We doen er verkeerd aan te zeggen dat de Republikeinen misschien wel gelijk hebben, dat we frivoliteiten zoals vrouwen- en burgerrechten moeten loslaten. En dan wat? Nostalgie is hún corebusiness, op dat terrein moeten we ze niet proberen te beconcurreren. We moeten het beter doen en de Amerikanen een betere toekomst bieden. Zonder die e-mailaffaire had ik de verkiezingen gewonnen. Ik heb drie miljoen stemmen gewonnen, ik heb de toekomst gewonnen en een coalitie gesmeed op basis van economische en sociale rechtvaardigheid. We gaan echt niet winnen door de Republikeinen te kopiëren.

Behalve de economische ongerustheid heerst in de VS ook de culturele ongerustheid van de ‘rednecks’ en ‘hillbillies’, de blanken die zich afgeschreven voelen. Hebt u daar een antwoord op?

Clinton: Ik heb daar al op geantwoord, alleen repten de media daar niet over. De pers had het in verhouding driemaal vaker over mijn e-mails dan over mijn concrete voorstellen. Ik was de enige kandidaat die bijvoorbeeld een plan, goed voor 30 miljard dollar, naar voren schoof voor de koolmijnindustrieregio’s en voor alle mijnwerkers. Ik neem het hen niet kwalijk dat ze daar niet van op de hoogte waren: ik heb erover gepraat, geschreven en mijn best gedaan om de boodschap over te brengen, maar die is nooit tot bij hen geraakt. Er werd me zelfs verweten dat ik tijdens de campagne tegen mijnwerkers zou gezegd hebben dat ze hun job zouden verliezen, maar wie er toen bij was, weet wat ik wou zeggen: ik had het over de marktverschuiving die er zit aan te komen, de concurrentie van schaliegas en zonne- en windenergie.

Mijn standpunten zijn ook verkeerd weergegeven door mijn tegenstanders, die hulp kregen van Russen die mijn woorden verdraaiden op de sociale media en daar dan fel tegen protesteerden. Daar waren we niet op voorbereid. We zijn het slachtoffer geworden van een nieuwe vorm van democratische destabilisatie: de Koude Oorlog hebben we gewonnen, maar de digitale oorlog zijn we aan het verliezen. Voor de Russen is dat het volgende front in hun strijd tegen de democratie, het Atlantische Bondgenootschap, de Europese Unie, de Amerikaanse stabiliteit… In de VS hebben ze gewonnen, maar in Frankrijk en in Duitsland heeft men ze, godzijdank, tegen kunnen houden.

Hebt u de isolationistische reflex niet gevoed door uw tegenstand tegen het vrijhandelsverdrag Trans-Pacific Partnership (TPP)?

Clinton: Nee. Ik was minister van Buitenlandse Zaken toen TPP gelanceerd werd, en er waren bepaalde onontbeerlijke elementen die ik niet terugvond in de uiteindelijke tekst. Zoals het er toen stond, kon ik het verdrag niet steunen, en dus heb ik er achteraf ook geen spijt van. Dat ‘antiglobaliseringsdiscours’ was een kernpunt van Trump, zelfs al komt dat vandaag vooral neer op veel woorden en weinig daden. Er heerst een bepaalde gemoedstoestand in dit land, vooral in de industriesector, die nog steeds de nostalgie aanwakkert: mensen krijgen het gevoel dat alles tegen hen is, zeker op het platteland.

Twee derde van de Amerikaanse rijkdom komt uit regio’s waar ik gewonnen heb. Maar wat betreft jobvernietiging, zit de grootste uitdaging hem in hoe we om zullen gaan met de automatisering, robotica en artificiële intelligentie. Miljoenen mensen zullen hun werk verliezen. Denk bijvoorbeeld aan de zelfrijdende wagen. Een interessant idee, maar dat raakt vrachtwagen-, taxi- en zelfs Uberchauffeurs. Hoe pakken we dat aan? Hoe bieden we die mensen nieuwe kansen en stabiliteit? Daarover moeten we het vandaag hebben. Maar dat gebeurt niet.

Hebt u iets positiefs onthouden uit de toespraak van Donald Trump voor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties?

Clinton: Nee. Zijn speech was somber, gevaarlijk, en egoïstisch. Hij heeft er de VS gedeeltelijk van hun morele, politieke en strategische leiderschap beroofd. Bovendien heeft hij nodeloos bepaalde disputen aangewakkerd, met name met Iran en Noord-Korea, wat tot twee nucleaire crisissen kan leiden. Zijn opmerkingen over vluchtelingen waren wreed en culpabiliserend voor een groep die goeddeels uit vrouwen en kinderen bestaat die vluchten voor geweld en oorlog. En zijn nadruk op de soevereiniteit komt rechtstreeks uit het register van Poetin. Een zeer nationalistisch en defensief concept, dat doet denken aan de neonazi’s die op straat kwamen met hun ‘bloed en bodem’-leuze. Als Trump zegt dat hij de democratie niet wil exporteren, bedoelt hij eigenlijk: zo goed zijn we nu ook weer niet.

Amerika heeft een revolutie gekend omdat we geloven in iets belangrijkers dan soevereiniteit, bloed en bodem, of nationalisme. We geloven in mensenrechten en de Verklaring van de Universele Rechten van de Mens. Wij geloven dat we onze stem kunnen verheffen om mensen over de hele wereld te verdedigen, zodat zij zich op hun beurt zouden kunnen verheffen. We hebben in het verleden in het algemeen goed werk geleverd. Heeft dat geld gekost? Hebben we fouten gemaakt? Natuurlijk! Moeten we daarom vandaag die waarden maar overboord gooien? Mogen we daar niet meer over praten? Ik zou dat een verschrikkelijk verlies vinden voor wie wij, als Amerikanen, zijn.