‘Kille berekening waarmee Antwerpse bestuur monumentale bomen hakt, raakt stedelingen in hun ziel’

‘Ze zijn tegen de vlakte gegaan, de oude kastanjelaren van de Charlottalei in Antwerpen. De beelden die er over verspreid werden via sociale media hadden iets wezenloos, alsof je verbluft keek naar de totale onschuld die voor de bijl ging’, schrijft Jan De Zutter.

De emotionele reactie van mensen op het omhakken van bomen is heftig en voor de koelste kikkers onder ons wellicht verbazingwekkend. Hoe komt het toch dat mensen telkens weer zo bewogen reageren als de kettingzaag een stille reus neerhaalt? Veel valt de leren uit de retoriek die gebruikt wordt in die reacties. Mensen lijken oprecht van streek te zijn. Ze spreken over tranen die opwellen, over ‘pijn’ die ze voelen, over machteloosheid of ze refereren aan het verleden, aan hun jeugd, toen die bomen er ook al stonden. Iets wat er altijd al leek geweest te zijn, is plots verdwenen. Met het omhakken van een monumentale boom verdwijnt een stuk verbondenheid met het verleden.

Sinds mensenheugenis zijn bomen – de oudste levende wezens op de planeet – onze stille metgezellen die we een prominente rol hebben gegeven in onze mythes en gebruikt hebben als metaforen waarmee we de wereld betekenis geven. Voor christenen begint het verhaal van de mens met de Boom der Kennis, voor Kelten en Germanen stonden bomen voor de verbinding tussen hemel en aarde, in de Griekse mythen was elke boomsoort toegewijd aan een godheid en boeddhisten geloven dat Siddhartha Gautama verlichting vond onder de Bodhi-boom. Er is geen menselijke cultuur te vinden waarin de boom géén uitzonderlijke betekenis heeft. Dat grote belang van bomen zien we zelfs terug in de architectuur, waar zuilen de vorm aannemen van bomen, zoals in de Egyptische en Griekse bouwkunst, en waar boommotieven, ranken en bladeren onze kerken opsmukken. We hebben zelfs een woord voor de menselijke verering voor bomen: dendrolatrie.

We hebben er het raden naar waarom dat zo is. Is het omdat bomen, net als wij, rechtop staan, hun voeten in de aarde geplant en hun kruinen als een wuivende haardos in de wind, dat we ons met hen verbonden voelen? Misschien ook omdat ze stil getuigen over ons verleden. Bomen overbruggen generaties, overleven keizerrijken en natiestaten, maken de waan van de dag futiel en wijzen ons zo op fundamentele waarden. We planten bomen als getuigen van speciale gebeurtenissen, zoals de geboorte van een kind, of de viering van speciale gebeurtenissen. Zo staat op de Antwerpse Grote Markt een Vrijheidsboom, die er geplant is naar aanleiding van de vijftigste verjaardag van de bevrijding van Antwerpen. Ooit stond er op de plek waar zich nu het standbeeld van Brabo bevindt ook een Vrijheidsboom die na de Franse Revolutie werd geplant en tot 1882 voor het stadhuis stond.

De bomen in de Charlottalei zijn al decennialang de stille getuigen van de aanwezigheid van de joodse gemeenschap in Antwerpen, die jaarlijks Tu BiShvat viert, het Nieuwjaar der Bomen, op de vijftiende dag van Shevat. In de Talmud zijn er heel wat verwijzingen te vinden naar bomen. “Een mens wiens wijsheid zijn goede daden overtreft, is als een boom met veel takken, maar weinig wortels. Als de wind komt, wordt de boom neergehaald. Maar een mens wiens goede daden zijn wijsheid overtreffen, is als een boom met weinig takken, maar sterke wortels. Als de wind komt en er tegenaan blaast, zal hij niet omvallen.” (Avot 3.22)

De Talmud verwijst daarmee naar de solide basis van waarden die een mens nodig heeft, waarden die zich uiten in daden en niet in woorden. Oppervlakkig uiterlijk vertoon – een rijkdom aan takken – is niets in vergelijking met de verborgen kracht van een stevig stel wortels. Is het niet merkwaardig dat een stadsbestuur dat de mond vol heeft van ‘geworteldheid’ met het grootste gemak de monumentale getuigen van het verleden tegen de vlakte slaat? Begrijpen ze dan echt niet waarover het in essentie gaat? Over erfgoed dat gekoesterd moet worden. Erfgoed dat over culturen en gebruiken heen stadsbewoners met elkaar verbindt.

Weldadige invloed van bomen op de mens

We hebben in onze verhalen bomen allerlei kwaliteiten toegedicht. Ze zijn van oudsher genezers, zoals blijkt uit de spijker- en lapjesbomen in Vlaanderen, die kwalen van ons overnamen. De moderne wetenschap toont aan dat ze ook in werkelijkheid genezen. Ze nemen stress weg, bevorderen genezingsprocessen, zuiveren de lucht. Het Amerikaanse Forest Service berekende dat stadsbomen in de VS in staat zijn de luchtkwaliteit te verbeteren en kleefde daar een prijskaartje op van maar liefst 3,8 miljard dollar aan uitgespaarde kosten.

In 1984 deed milieupsycholoog Robert Ulrich een baanbrekend experiment met patiënten die herstelden van een galblaasoperatie. De helft van de patiënten had vanuit de ziekenhuiskamer zicht op bomen, de andere op een stenen muur. De patiënten die zicht hadden op bomen herstelden sneller, hadden minder pijnstillers nodig en hadden minder complicaties dan de patiënten die op een muur uitkeken. Ondertussen is de weldadige invloed van bomen op de mens uitvoerig beschreven.

Een erfgoedplan voor bomen

De interactie met de natuurlijke omgeving lijkt essentieel te zijn voor mensen. In een stedelijke context verklaart dat ook waarom mensen zo heftig reageren als er bomen worden gekapt. Er is in de stad immers weinig interactie met de natuur. Als er dan interactie is, is die overweldigend. Waar in een bos bomen relaties onderhouden met elkaar, met ingewikkelde netwerken van schimmels onder de grond die fungeren als communicatiekanalen, met andere planten en dieren, zijn stadsbomen aangewezen op mensen voor hun overleven.

Wij hebben, toen we ze plantten, een contract met hen afgesloten. In ruil voor hun beschutting, hun schaduw, hun afkoeling, hun esthetische impact, in ruil voor de rust, voor het ruisen van hun bladeren, zelfs voor de waardeverhoging van onze eigendommen – de waarde van panden stijgt met 15 procent als er monumentale bomen in de buurt staan – hebben we beloofd voor hen te zorgen. Als die belofte verbroken wordt, en perfect gezonde bomen omgehakt worden, zoals in de Charlottalei, is het niet verwonderlijk dat mensen geschokt reageren.

De kille berekening waarmee het Antwerpse bestuur monumentale bomen hakt, raakt stedelingen in hun ziel. Daarom moeten we het volgende stadsbestuur – dit bestuur is blind en doof voor menselijke emoties – oproepen om een erfgoedplan voor bomen op te stellen, waarin we als stadsbewoners een echt contract afsluiten met de monumentale bomen op ons grondgebied. Jullie zorgen voor ons, wij zorgen voor jullie. Wederkerigheid als basis voor een gezond stadsleven waarin we zorg dragen voor elkaar. Zelfs voor onze stille reuzen.