Milieuschandaal Zwijndrecht: wat zijn PFAS-chemicaliën en hoe gevaarlijk zijn ze?

De grond in de buurt van het bedrijf 3M in Zwijndrecht is vervuild met perfluoroctaansulfonaat, een stof die behoort tot de PFAS-familie. Wat zijn dat, waarvoor worden ze gebruikt en hoe schadelijk is het?

In de ruime omgeving van de ­fabriek van het Amerikaanse bedrijf 3M in Zwijndrecht zitten zeer hoge concentraties perfluoroctaansulfonaat of PFOS in de bodem. Die chemische stof, die tot 2002 door 3M werd geproduceerd, is moeilijk afbreekbaar en wordt in studies gelinkt aan mogelijke risico’s voor de gezondheid, zoals een verstoorde hormoonbalans en een verhoogd risico op kanker.

PFOS is een van de vele stoffen die behoren tot de groep PFAS of perfluoralkylstoffen, ook wel bekend als ‘forever chemicals’. Het zijn stoffen die door mensen zijn gemaakt en niet van nature voorkomen in het milieu. Ze zijn water-, vet- en vuilafstotend, hittebestendig en brandwerend. Je vindt ze onder meer terug in antikleefpannen (teflon-pannen), bakpapier, fastfoodverpakkingen zoals pizzadozen, ski- en regenkledij en tapijten.

In België is er nog maar weinig geweten over de verspreiding en de blootstelling van mens en dier aan het goedje, maar als we afgaan op gegevens uit het buitenland, zullen we in de toekomst nog veel meer over PFAS horen.

In maart vorig jaar liep in de bioscoop de film Dark Waters over een schokkend gezondheidsschandaal in de Verenigde Staten met in de hoofdrol het kankerverwekkende perfluoroctaanzuur (PFOA), ook een stof die behoort tot de PFAS-chemicaliën.

Het teflon producerende chemiebedrijf DuPont loosde in de jaren 90 in Parkersburg, West-Virginia jarenlang moedwillig illegaal PFOA, goed wetende dat het bij grote dosissen mogelijk kankerverwekkend is. In een straal van tientallen kilometers rond de fabriek raakte het drink- en grondwater ernstig vervuild en bleken werknemers en omwonenden van het bedrijf maar liefst 500 procent meer concentraties van de chemische verbinding in het bloed te hebben dan de gemiddelde Amerikaan.

PFOA is sinds 2015 verboden in de Verenigde Staten. In Europa geldt een verbod voor PFOA in consumentenproducten sinds juli 2020.

De PFAS-familie bevat echter meer dan alleen PFOA, er zijn maar liefst 4,700 verschillende zulke chemicaliën, die mogelijk schadelijk kunnen zijn voor mens en milieu. En ze zijn overal. Ze bevinden zich in het bloed van zowat alle bewoners van geïndustrialiseerde landen. Uit een Amerikaanse studie van de Amerikaanse activistische groepering Environmental Working Group (EWG) uit 2019 blijkt dat van de 44 gecontroleerde drinkwaterstalen in 31 Amerikaanse staten er 43 stalen waren die de veiligheidslimiet voor PFAS overschreden. De EWG noemde het ‘een van de grootste bedreigingen in het drinkwater waar mensen zich niet van bewust zijn, en dat is al decennia zo.’

‘Omdat ze vet, vuil en water afstoten bieden PFAS-moleculen ongelooflijk bruikbare toepassingen in verschillende gebruiksartikelen’, zegt toxicoloog van de KU Leuven, Jan Tytgat. ‘De meest bekende is de antikleefpan, maar ze komen ook voor in regenjassen, pizzadozen, schoenen en blusschuim. Men heeft de persistentie van deze stoffen in de mens en het milieu echter wat onderschat. PFAS-chemicaliën blijken namelijk erg slecht af te breken. Dat wil niet zeggen dat ze overal in de bodem zitten. Waar geen industriële activiteit is, zal je ze nauwelijks terugvinden. Maar net omdat ze zo hardnekkig zijn in het milieu, kunnen ze via het verplaatsten van aarde migreren en zo in het grondwater terecht komen. Geleidelijk aan bestaat de kans dat ze ons hele milieu bezoedelen.’

‘Kankerverwekkend’

Maar wat betekent deze molecule nu voor onze gezondheid? Daarover is helaas nog maar weinig bekend. ‘We moeten de nodige voorzichtigheid aan de dag leggen’, vindt Tytgat. ‘Bij dierproeven is alvast aangetoond dat PFOA en PFOS “verdacht kankerverwekkend” zijn en de voortplanting schaden.’

PFOA is bij blootstelling aan hoge doses rechtstreeks gelinkt aan zes verschillende ziektes, waaronder twee types kanker. 14 andere PFAS-chemicaliën zijn in verband gebracht met kanker, geboortedefecten, schildklierziekten en leverziekten. Andere studies zien een link met hoge cholesterol en zenuwaandoeningen.

Een recente paper, die nog niet peer-reviewed is, suggereert dat de aanwezigheid van één type van PFAS in de longen, namelijk PFBA, mogelijk gelinkt is aan ernstige symptomen van covid-19. En onlangs werd ook aangetoond dat PFAS-chemicaliën het immuunsysteem verzwakken, ook bij vaccinaties. Elke verdubbeling van PFAS-concentraties in het bloed werd geassocieerd met een daling van 50 procent van de aanmaak van antilichamen door een vaccin.

Het European Environmental Agency schat de kosten van de gevaren voor de volksgezondheid van PFAS tot 10 miljard per jaar. Volgens de organisatie Health and Environment Alliance zou het nóg meer zijn: tussen 52 en 84 miljard in Europa.

Europees verbod

In Europa geldt geen algemeen verbod op PFAS-chemicaliën. Sommige PFAS zijn momenteel in het kader van REACH (dat de productie van en handel in chemische stoffen reguleert, nvdr..) beperkt, andere niet.

Ook is PFOS in Europa nog altijd niet volledig verboden, behalve in enkele toepassingen, zoals blusschuim.

Nederland heeft vorig jaar het initiatief genomen om alle PFAS-gebruik in ‘niet-essentiële’ toepassingen, zoals regenkledij en pannen, te bannen in Europa. Het krijgt daarvoor de steun van Duitsland, Noorwegen, Zweden en Denemarken.

Milieucommissaris Virginijus Sinkevicius heeft aangekondigd dat hij het een goed idee vindt om een groot deel van de PFAS te reguleren via de Drinkwater-richtlijn, die op dit moment wordt herzien. Hij heeft ook een methode beloofd om PFAS beter te meten om vervolgens nieuwe normen vast te leggen voor te hoge concentraties.

Teflon-pan bij het klein gevaarlijk afval?

Moeten we ondertussen schrik hebben voor onze pannen of om een velletje bakpapier in de oven te leggen? De kans dat je nog een PFOA-antikleefpan in de keukenkast hebt staan, is gering, omdat de molecule de laatste jaren steeds minder gebruikt werd. Tegenwoordig zijn ook steeds meer antikleefpannen met een alternatief voor PFAS-chemicaliën, zoals siliconen.

Toch let je met antikleefpannen maar beter op, want ook de nieuwe generatie PFAS-chemicaliën zijn niet onschuldig. ‘Wie een teflon-pan gebruikt, houdt best rekening met twee voorwaarden’, adviseert toxicoloog Tytgat. ‘Ten eerste mag je die nooit te hard laten verhitten zodat de PFAS niet gaan ontbinden. De fabrikant waarschuwt daar ook zelf voor. Tefal heeft bijvoorbeeld in sommige van die pannen in het midden een element ingelast dat rood oplicht wanneer de pan warmer wordt dan 180 graden. Ten tweede is het belangrijk om geen krassen te maken in antikleefpannen. Indien dat wel het geval is, vervang je ze beter’, besluit Tytgat.