Er zijn verschillende technologieën die gebruikt worden om coronavaccins te bouwen. Hoe werken ze? Zijn ze veilig? Wie krijgt wanneer een vaccin? En wat weten we nog niet?
AstraZeneca, Johnson & Johnson, Pfizer-BioNtech, CureVac en Moderna: wie nog nooit had gehoord van de grootste spelers van de farma-industrie, spreekt hun namen na het uitbreken van de coronacrisis ondertussen uit alsof het de namen van zijn eigen kinderen zijn.
Allemaal zijn ze betrokken in de race naar een broodnodig vaccin tegen SARS-CoV-2 en moeten ze ons een uitweg bieden uit onze huidige beperkte bewegingsvrijheid. Maar het publiek kampt met grote bezorgdheden. Gaat het allemaal niet te snel? Is het wel veilig? En hoe werken die vaccins precies? Een antwoord op de meest gestelde vragen:
Wat is een vaccin?
Wanneer je in contact komt met een verzwakte variant van een ziekteverwekker wordt je immuunsysteem geactiveerd zonder dat je er echt ziek van wordt. Het lichaam maakt dan neutraliserende antistoffen en T-cellen aan die kunnen worden ingezet wanneer je ooit echt besmet raakt. Antistoffen richten zich op het deel van het virus waarmee het zich aan een lichaamscel bindt. T-cellen hebben twee functies. Ze ondersteunen enerzijds de cellen die antistoffen produceren en vernietigen anderzijds reeds geïnfecteerde cellen zodat het virus zich niet verder kan vermenigvuldigen. Het vermogen om deze antistoffen en T-cellen te mobiliseren wordt door vaccinatie in het geheugen van het afweersysteem opgeslagen waardoor de defensiestrategie bij een infectie snel op gang kan komen.
Werkt een vaccin beter dan onze natuurlijke immuniteit?
Een mogelijk lichtpuntje is dat de immuniteit die wordt opgewekt via een vaccin krachtiger en meer beschermend kan zijn dan de immuniteit door een natuurlijke infectie. Zo is de natuurlijke immuniteit tegen het humaan-papillomavirus, dat baarmoederhalskanker veroorzaakt, eerder zwak. Door een hoge concentratie van het oppervlakteproteïne van het virus in het vaccin worden sterkere antilichamen aangemaakt en is er een betere bescherming. Heel wat virussen proberen daarnaast bij een infectie het immuunsysteem uit te schakelen terwijl vaccins die eigenschap uiteraard niet hebben. Vaccins bevatten bovendien hulpstoffen (adjuvantia) die de werking ervan verbeteren. De meest gebruikte hulpstof is aluminiumhydroxide, is heel veilig en wordt al meer dan 50 jaar gebruikt.
Hoe zijn vaccins ontstaan?
Vaccinatie komt van het Latijnse woord ‘vacca’, wat ‘koe’ betekent. Maar wat heeft een vaccin met een koe te maken? Tijdens de pokkenepidemie omstreeks 1800, een tijdperk waarin de mens nog nooit van virussen en bacteriën, laat staan van antistoffen had gehoord, hadden melkmeisjes puisten op hun handen van de koepokken, maar bleken ze verrassend genoeg immuun te zijn tegen de mensenpokken. De Britse arts Edward Jenner kreeg daarop het idee om wat van het koepokkenvirus in te spuiten bij een jongetje, wat tot grote consternatie leidde bij de antivaxers uit die tijd. Vervolgens werd het jongetje blootgesteld aan het pokkenvirus. Hij werd niet ziek. De ingreep kreeg later de naam ‘vaccinatie’. Trouwens, de pokken zijn volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) sinds 1980 uitgeroeid verklaard.
Hoe verloopt de ontwikkeling van een vaccin?
Eerst worden de vaccins getest bij proefdieren op veiligheid en de mogelijkheid om antistoffen te ontwikkelen. Daarna worden de dieren blootgesteld aan het virus om na te gaan of de vaccins effectief werkzaam zijn. Tijdens klinische tests worden de kandidaat-vaccins toegediend aan een kleine groep mensen om de veiligheid na te gaan en te bepalen hoe groot de dosis moet zijn. Hier wordt al dan niet bevestigd of er een immuunrespons is. In een tweede fase wordt nagegaan of de proefpersonen antistoffen opbouwen. De derde fase gebeurt bij tienduizenden mensen om te testen of de vaccins effectief werken in vergelijking met een placebo. Hier komen ook relatief zeldzame bijwerkingen aan het licht. China en Rusland hebben de resultaten van deze laatste fase niet afgewacht en voortijdig hun vaccin goedgekeurd. Europa doet dat niet. Eens een vaccin een licentie heeft, blijven de onderzoekers hun vaccins verder monitorren op veiligheid en werkzaamheid.
Hoe worden coronavaccins gemaakt?
Er zijn verschillende technologieën die gebruikt worden om de coronavaccins te bouwen. Sommige zijn nog nooit eerder gebruikt in een geregistreerd vaccin.
- Levende vaccins
Afgezwakte of niet-infectieuze versies van het virus of delen ervan worden in het lichaam gebracht, zoals bij het mazelenvaccin, gele koorts, bof, rodehond en het pokkenvaccin van Jenner (zie boven). Het virus vermenigvuldigt zich in de cellen, maar veroorzaakt geen infectie.
- Dode vaccins
Virusdeeltjes worden gekweekt en geïnactiveerd, bijvoorbeeld met formaldehyde, en kunnen zich niet meer vermenigvuldigen. Deze techniek wordt gebruikt voor vaccins tegen polio en hepatitis A. Van dit vaccin zijn meerdere dosissen nodig omdat er geen vermenigvuldiging plaatsvindt en er dus minder antigenen zijn.
- mRNA-vaccins
Deze vaccins bevatten niet het dode of levende antigeen zelf, maar een stukje genetische code van het stekeleiwit in een streng RNA, verpakt in een klein vetdruppeltje of lipide nanopartikel. Het lichaam gaat vervolgens zelf het eiwit produceren dat door het afweersysteem wordt herkend als antigeen. Dit is een gloednieuwe techniek dat nog niet eerder door een bestaand vaccin werd gebruikt. De vraag is dus of ze goed werken op lange termijn. Een voordeel van mRNA-vaccins is dat ze heel snel te maken zijn. Een nadeel is dat ze bewaard moeten worden op zeer lage temperaturen.
Moderna, Pfizer en CureVac werken volgens deze technologie.
- Koeriervaccins
Een ander onschuldig virus (zoals niet-ziekmakende adeno- of mazelenvirussen) worden als vector gebruikt waarin de genetische code van het virusdeeltje wordt ingebouwd. Na inspuiting gaat het lichaam het virale stekeleiwit zelf produceren zonder dat er een infectie plaatsvindt. De techniek werd eerder al gebruikt voor SARS, MERS en ebola. Er bestaan twee varianten, een viraal eiwit dat zich kan vermenigvuldigen en een eiwit dat zichzelf niet repliceert.
Johnson & Johnson en Astra Zeneca werken met een niet-repliceerbaar adenovirus. Beide firma’s hebben hun tests even moeten stopzetten omwille van veiligheidsredenen, maar dat bleek loos alarm. Ook het Rega Instituut van Johan Neyts werkt met deze vaccintechnologie op basis van het virus dat in het gelekoortsvaccin zit.
- Eiwitvaccins
De vectoren kunnen ook buiten het lichaam in een celcultuur het virale stekeleiwit aanmaken. Dat eiwit wordt vervolgens geïnactiveerd en samen met een hulpstof in het lichaam gebracht. Het is gemakkelijker en sneller om enkel het eiwit te produceren dan het volledige virus te kweken. Het hepatitis-B-vaccin werkt volgens dit principe.
- Gerecycleerde vaccins
Sommige reeds bestaande vaccins, bijvoorbeeld tegen tuberculose, zijn mogelijk werkzaam tegen het coronavaccin. Verschillende onderzoeksinstellingen testen dit momenteel.
Hoe effectief zijn de vaccins?
De WHO heeft als minimale doelstelling een werkzaamheid van 50 procent opgelegd. Dat betekent dat van de mensen die gevaccineerd zijn en denken dat ze beschermd zijn, de helft echt immuun is. Pfizer en Moderna kondigden in hun tussentijdse resultaten van fase 3 een effectiviteit van 95 procent aan, AstraZeneva 70 procent, maar dat is een gemiddelde. Een eerste groep kreeg een halve dosis en minstens een maand later volgde een volledige dosis. In die groep bleek het vaccin voor 90 procent doeltreffend. In de tweede groep werden twee volledige dosissen gegeven, met zeker een maand tussen. Op die manier werd er een doeltreffendheid van 62 procent bereikt. Gecombineerd geeft dat een efficiëntie van 70 procent.
Hoe kan het dat coronavaccins momenteel zo snel ontwikkeld kunnen worden?
Coronavaccins worden in een onwaarschijnlijk snel tempo geproduceerd. En dat komt niet omdat er te weinig tijd wordt besteed aan de werkzaamheid of veiligheid, maar omdat coronavaccins momenteel alle voorrang krijgen binnen de onderzoeksinstellingen en bedrijven. De onderzoeksfases worden bijvoorbeeld parallel opgestart op verschillende continenten en de WHO heeft een platform opgericht waarop wetenschappers gegevens kunnen delen. Sommige technologieën die gebruikt worden om de vaccins te bouwen, zijn bovendien al eerder gebruikt en goedgekeurd voor andere vaccins. Verschillende farmabedrijven begonnen zelfs al met de productie van de vaccins, nog voor ze zekerheid hadden dat ze wel effectief werken. Op die manier nemen ze een grote gok. Omdat er bovendien zo veel op het spel staat, is er nooit eerder zo’n optimale samenwerking geweest tussen industrie, wetenschap en overheid. Ook de commissies die hun goedkeuring moeten geven, hebben extra mankracht ingezet en de minder dringende dossiers in de koelkast gestopt om alle voorrang te kunnen geven aan de vaccindossiers.
Zijn coronavaccins veilig?
Vaccins zijn zeer veilig, maar absolute veiligheid bestaat niet. Daarom worden vaccins voortdurend opgevolgd en hun bijwerkingen zorgvuldig bijgehouden Een vaccin wordt veilig bevonden als er op korte of langere termijn geen ernstige bijwerkingen zijn. Dan hebben we het niet over de postvaccinale symptomen die optreden bij zowat elke vaccinatie zoals roodheid of zwelling op de prikplaats, vermoeidheid, hoofdpijn, koorts, …. Dat is vervelend, maar voor registratieautoriteiten geen reden om het vaccin als ‘onveilig’ te beschouwen. De effecten op lange termijn zijn niet duidelijk. Daarom worden vaccins verder opgevolgd wat betreft werkzaamheid en veiligheid op lange termijn. Ook zeer zeldzame bijwerkingen, bijvoorbeeld 1 op de 1 miljoen, zijn niet gekend omdat de vaccins momenteel nog maar op enkele tienduizenden mensen getest zijn.
Zijn de vaccins veilig voor jonge kinderen en zwangere vrouwen?
Daarover bestaan geen gegevens. Deze studies moeten nog worden opgestart. Zwangere vrouwen kunnen immers niet zomaar deelnemen aan klinische tets voor vaccins uit ethische overwegingen.
Als de vaccins zo veilig zijn, waarom nemen overheden dan een deel van de kosten op zich bij eventuele onverwachte bijwerkingen?
De farmaceutische bedrijven blijven wel degelijk aansprakelijk voor hun product. Treedt er een probleem op, dan draait het bedrijf op voor de kosten. Het is onwaarschijnlijk, maar niet uitgesloten dat er tijdens de breed uitgerolde vaccinatieprogramma’s bij miljoenen mensen op lange termijn een bijkomende bijwerking optreedt die niet voorspeld is kunnen worden op basis van het gedane klinische onderzoek. De verantwoordelijkheid voor de kosten van die schadeclaims wordt dan verdeeld tussen de farmaceuten en de overheid, al is er over de gemaakte afspraken daarover weinig bekend. Volgens sommigen komt de waanzinnig winstgevende Big Farma hier wel heel gemakkelijk weg. Bovendien hebben overheden tijdens de ontwikkeling van de vaccins al aanzienlijke subsidies gegeven. Overheden zien het eerder als een uitzonderlijke maatregel die gerechtvaardigd is in een pandemische situatie ten behoeve van de volksgezondheid. Ze willen vermijden dat producenten de ontwikkeling van de vaccins stopzetten uit angst voor hoge schadeclaims. Daarnaast beschouwen overheden het ontwikkelen en gebruiken van vaccins als iets wat van fundamenteel maatschappelijk belang is. De gezondheidsautoriteiten raden een vaccinatie immers ook aan. Dat brengt met zich mee dat zij onvoorziene financiële risico’s op zich nemen.
Wat weten we over de bijwerkingen?
Uit studies van Moderna en Pfizer blijkt dat de traditionele postvaccinale symptomen als roodheid en pijn op de prikplaats, spierpijn, vermoeidheid hoofdpijn en in mindere mate koorts optreden na vaccinatie. Dat is min of meer vergelijkbaar met griepvaccins, al ervaren sommige mensen deze bijwerkingen iets intenser.
Mensen met een zware allergie mogen het vaccin van Pfizer niet krijgen omdat gebleken is dat sommigen er heel ernstig op reageren.
Wie krijgt eerst een vaccin?
De eer is weggelegd voor de 96-jarige Jos Hermans, de oudste bewoner van een woonzorgcentrum in Puurs. De overheid besliste om de bewoners van de woonzorgcentra als eerste aan bod te laten komen. Daarna volgen de andere zorginstellingen, de huisartsen en het zorgpersoneel van de ziekenhuizen.
In een volgende fase volgen de 65-plussers, de risicopatiënten tussen de 45 en 65 jaar en de essentiële beroepen, al is niet duidelijk wat die beroepen precies zijn.
In een laatste fase is het aan de rest van de volwassen bevolking.
Welke vaccins heeft België besteld?
België legt via een Europese groepsaankoop niet al zijn eieren in dezelfde mand. Ons land heeft deals met AstraZeneca (3,8 miljoen Belgen), Johnson & Johnson (5 miljoen Belgen), Pfizer-BioNtech (2,5 miljoen Belgen), Moderna (1 miljoen Belgen) en CureVac (1,5 miljoen Belgen).
Mag je als burger kiezen welk vaccin je wilt?
Dat is niet de bedoeling. In functie van de prioriteit wordt het beschikbare vaccin toegediend. Mochten er verschillen in werkzaamheid zijn bij bepaalde bevolkingsgroepen (bijvoorbeeld bij ouderen), dan zal de distributie mogelijk in functie van die werkzaamheid gebeuren.
Wanneer krijgen we een vaccin?
België start op 28 december met een eerste symbolische vaccinatie van 500 vaccins. De echte vaccinatiecampagne start op 5 januari. Hoe lang het hele traject zal duren, hangt af van de levercapaciteit van de vaccinproducenten.
Hoe ziet de Belgische vaccinatiestrategie eruit?
Iedereen snel en efficiënt vaccineren is geen sinecure, vooral niet in een ingewikkeld land als België, waar het de verschillende gemeenschappen zijn die bevoegd zijn voor de vaccinatiestrategie. Om alles wat te stroomlijnen is er een tasforce ‘vaccinatie’ opgericht binnen het coronacommissariaat van Pedro Facon om onder eenheid van commando de uitrol te bekijken van het toekomstige vaccinatieprogramma met betrekking tot de stockage, distributie, vaccinatie en wie prioritair het vaccin krijgt. De grootste uitdagingen zijn logistiek. Hoe krijgen we de vaccins binnen de bewaarvoorraden op de optimale manier bij de Belgen die een vaccin willen? Zo moet het vaccin van Pfizer constant op -70 tot -80 graden bewaard worden. België heeft wel het voordeel dat dit specifieke vaccin in Puurs wordt geproduceerd. De taskforce zal advies uitbrengen waarna de politiek het heft in handen neemt. Doel is dat minstens 70 procent van de bevolking zich laat vaccineren. Dat is nodig omdat groepsimmuniteit ook bescherming biedt aan mensen die omwille van immuniteitsproblemen zoals kankerbehandelingen voorlopig niet kunnen worden gevaccineerd of zwangere vrouwen die geen vaccin mogen krijgen.
Hoeveel kost een vaccin?
Een coronavaccin is gratis voor iedere Belg. Het is evenwel niet verplicht om een vaccin te nemen.
Hoe groot is de vaccinatietwijfel in België?
De cijfers variëren. Momenteel lijkt zo’n 20 procent van de Belgen een vaccinatie te zullen weigeren. In de Grote Coronaenquête van de UAntwerpen wordt de vraag naar bereidheid tot vaccinatie regelmatig gesteld en daaruit blijkt dat de vaccinatiebereidheid bij de ondervraagden fluctueert. Waarschijnlijk heeft dat te maken met hoe dichtbij het virus komt. De redenen waarom mensen soms twijfelen zijn te wijten aan een toegenomen wantrouwen ten opzichte van de wetenschap en de autoriteiten. Hierdoor ontstaan er meer vragen over de veiligheid en doeltreffendheid van snel ontwikkelde vaccins. De onzekere situatie van een pandemie kan die vaccinatietwijfels nog versterken. Het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) brengt momenteel de vaccinatietwijfel bij de Belgen in kaart.
Waarom worden de coronavaccins niet verplicht?
Vaccins worden in België niet verplicht, maar sterk aanbevolen door de Hoge Gezondheidsraad. Alleen het poliovaccin (kinderverlamming) is verplicht. België geeft liever de voorkeur om in te zetten op goede voorlichtingscampagnes en informatieverstrekking in plaats van een een pure verplichting, wat soms weerstand kan oproepen. Deze strategie werkt goed. Ons land is zelfs, samen met de Scandinavische landen, een van de betere leerlingen van de Europese klas. De vaccinatiegraad bedraagt meer dan 90 procent. De overgrote meerderheid van de zuigelingen en adolescenten wordt gevaccineerd tegen de bekende kinderziektes. De vaccinatie tegen het griepvirus doet het wat minder goed. Juridisch zou het bijvoorbeeld wel kunnen dat organisatoren van evenementen een bewijs van inenting met een coronavaccin vragen om de toegang mogelijk te maken.
Moeten mensen die al covid hebben gehad nog gevaccineerd worden?
Er zijn aanwijzingen dat wie de ziekte op een natuurlijke wijze heeft doorgemaakt, gedurende een aantal maanden immuun is. Toch is vaccinatie ook zinvol voor mensen die covid-19 al hebben doorgemaakt. In een breed uitgerold vaccinatieprogramma is het niet erg praktisch om iedereen te gaan screenen op een mogelijke eerdere besmetting. Het is niet bewezen dat ex-covidpatiënten heviger reageren op het vaccin.
Zijn de vaccins nog werkzaam als het virus de komende tijd muteert?
Het Pfizer-vaccin werkt alvast tegen 19 mutaties van het virus. Of dat ook zo is voor de iets ernstigere mutatie die in Groot-Brittannië is opgedoken, wordt door zowel Pfizer als Moderna momenteel onderzocht. Het Duitse laboratorium BioNTech, dat het Pfizer-vaccin heeft ontwikkeld, zegt dat het in zes weken tijd een nieuw vaccin kan voorzien indien het virus muteert. Dat is het voordeel van mRNA-vaccins. Het vaccin van AstraZeneca blijkt alvast effectief tegen de Engelse mutatie, zo blijkt uit onderzoek.
Komt er ooit één vaccin tegen alle coronavirussen?
Tegen de ‘gewone’ coronavirussen HCoV-NL63, HCoV-229E, HCoV-OC43 en HCoV-HKU1 bestaan geen vaccins omdat deze virussen geen zware gevolgen hebben voor de mens. De stam SARS-CoV-2 heeft dat duidelijk wel. Daarom zijn deze vaccins nu plots wel prioritair. Omdat over enkele jaren ernstige mutaties verwacht worden van deze stam waar de huidige vaccins geen soelaas meer zullen bieden, zou men in de toekomst op zoek kunnen gaan naar een gemeenschappelijk deeltje binnen alle stammen en zo een universeel coronavaccin kunnen ontwikkelen. Zo ver zijn we echter nog niet.
Welke vragen zijn nog onbeantwoord met betrekking tot de nieuwe coronavaccins?
We weten nog niet hoe sterk en langdurig de immuniteit na vaccinatie zal zijn. Het kan bijvoorbeeld zijn dat we na een jaar een herhalingsvaccin nodig hebben. We weten niet of de vaccins ook besmetting voorkomen of enkel ernstigere symptomen. We weten niet of een vaccinatie ervoor zorgt dat je de ziekte niet meer kan doorgeven.
Bronnen: Belga, New York Times, KU Leuven, Nature
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier