Factcheck: nee, dit is geen Russisch meisje dat als ‘levend schild’ gebruikt wordt in Marioepol

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op sociale media circuleert een foto van een meisje vastgebonden aan een paal met een groen hoofd en handen. Het zou gaan om een Russisch meisje dat in Marioepol door de Oekraïners als levend schild wordt gebruikt. Dat klopt niet. We zien haat jegens Roma in Lviv.

Op 25 maart plaatste een anonieme account een screenshot op Twitter met als bijschrift: ‘Vrouwen en kinderen worden als schild gebruikt in Oekraïne’ (hier gearchiveerd). We zien de foto van een meisje vastgebonden aan een paal met haar gezicht groen geverfd. (Knack maakte het gezicht onherkenbaar om privacyredenen.) Het zou gaan om ‘een Russisch meisje vastgebonden als levend schild door Oekraïense militairen in Marioepol’. De tweet wordt meer dan 250 keer gedeeld en bereikt zo tienduizenden mensen.

Iemand reageert op de foto met enkele kritische vragen: ‘Wie is dit meisje? Waar is de foto genomen? Is de foto echt? Wanneer is de foto genomen?’ Op die vragen komen op sociale media geen antwoorden, maar we trachten die wel te beantwoorden in deze factcheck.

Hetzelfde screenshot circuleert ook op Facebook met als bijschrift ‘zwijnen’ en ‘hiervoor maken mensen geld over en sturen we wapens’ (hier en hier gearchiveerd).

We maken een screenshot van de foto en laden die op in de Russische zoekmachine Yandex.

Zo komen we uit op een bericht van 21 maart op het Russische platform Zen Yandex (hier gearchiveerd). Daarop zien we dezelfde foto (rood kader) samen met zes andere vergelijkbare foto’s. In totaal zien we drie jonge vrouwen wier hoofd en handen zijn besmeurd en die aan verschillende palen zijn vastgebonden. Het Russische bijschrift luidt: ‘Het jaar 2022. Europa. Het gebruikelijke nazisme in Lviv. Nu naar etniciteit. Op de foto’s staan leden van de Roma-diaspora.’

Dezelfde verzameling foto’s vinden we ook op Telegram, Reddit en het Twitterprofiel van de journalist Björn Stritzel van het Duitse boulevardblad Bild. Telkens wordt er gesteld dat het zou gaan om ‘zigeuners’ of Roma en volgens deze bronnen zouden de beelden uit de West-Oekraïense stad Lviv komen. Van een menselijk schild in de zuidoostelijke havenstad Marioepol is geen sprake.

Betrouwbare bronnen die de lokale context goed kennen zijn dit echter niet, dus we zoeken verder. We googelen met de zoektermen Lviv, zigeuners en behandeld.

Zo komen we uit bij een artikel van 22 maart (hier gearchiveerd) op de Tsjechische site Romea.cz, een nieuwsmedium dat focust op berichten over de Roma-gemeenschap. Het artikel heeft als titel ‘Rusland verdraait foto’s voor propagandadoeleinden, Roma-non-profitorganisaties waarschuwen Oekraïense autoriteiten’ en toont twee van de onderzochte foto’s ter illustratie.

Volgens het artikel tonen de foto’s Roma in Lviv. Het zou gaan om vermeende tasjesdieven die betrapt zouden zijn op plunderen in Lviv door burgerwachten en dan op deze manier werden gestraft en vernederd.

De Oekraïense jurist en mensenrechtenactivist Julian Kondur wordt geciteerd in het artikel: ‘De mensen op de foto’s zijn al verschillende keren betrapt op zakkenrollerij. Hun foto’s zijn genomen en gedeeld door verschillende groepen die dergelijke gevallen bekendmaken. In Lviv is er een groep die zichzelf ‘De Jagers’ noemt en die Roma vervolgt die betrokken zijn bij zakkenrollerij.’

Volgens de website Romea zou de Oekraïense politie al verschillende van de daders, die de Roma hebben vastgebonden, geïdentificeerd hebben. Volgens Kondur is het van groot belang dat de bevoegde autoriteiten in Oekraïne meer dan ooit aandacht besteden aan het uitbannen van dit soort door haat gemotiveerd geweld. Kondur: ‘Het schaadt ons internationale imago en schept mogelijkheden voor de Russische agressor om te manipuleren.’

Is een groep die zichzelf ‘De Jagers’ noemt verantwoordelijk voor deze haat jegens Roma?

Ook de Oekraïense mensenrechtenorganisatie Zmina linkt in een artikel van 22 maart (hier gearchiveerd) de foto’s aan ‘De Jagers’. Zmina schreef al over De Jagers begin 2021 toen een Roma, die werd verdacht van stelen, werd gedwongen om op handen en knieën te kruipen en werd geslagen. De oprichters van de groep in Lviv zijn naar eigen zeggen ‘gewone burgers uit Lviv die het beu zijn wat Roma hun stad aandoen’. De ‘burgerwacht’ werd opgericht in 2018.

De publieke Facebookgroep De Jagers kwam online op 23 januari 2018. Toen al schreef Zmina over het fenomeen, dat kadert in nog eerder geweld tegen Roma in de regio en zelfs oproepen tot genocide.

De administrator van de groep, Roksolana Lisovska, postte de foto’s van het meisje op 21 maart in de groep. Het bericht bevat nog een nieuwe foto van de scène in hogere kwaliteit, wat erop kan wijzen dat leden van De Jagers aanwezig waren. Een lid van De Jagers deelt ook een nieuwsartikel (hier gearchiveerd) van het Oekraïense medium Varta1 met als titel ‘In Lviv, geklist en vastgebonden aan een paal’.

Het korte artikel toont een van de foto’s en bevat deze info: ‘Vandaag, op 21 maart, werden dieven gepakt en vastgebonden aan een paal in Lviv. Dit werd door ooggetuigen aan Varta1 gemeld. De meisjes probeerden passagiers te beroven in een minibus bij het Halychyna-kruispunt. Mensen betrapten hen en trokken de dieven op straat. Daarna werden de meisjes vastgebonden aan een paal en werden hun gezichten groen geverfd.’ Vermits we geen oudere versies vonden van de foto’s dan 21 maart, kan die datering kloppen.

Wanneer we een kruispunt ten noorden van Lviv in Google Streetview (links) vergelijken met één van de foto’s (rechts) komen visuele elementen overeen. We zien dezelfde dranktent (gele kaders) en dezelfde tankstationtotem (rode kaders) in de achtergrond. Niet alle elementen komen overeen, want de foto van Streetview is van juli 2015. Zo is het gebouw dat toen in aanbouw was op 21 maart 2022 klaar (groene kaders). De paal waar het meisje aan vastgebonden is, stond er in 2015 nog niet.

Uit verdere plaatsbepaling blijken ook de andere foto’s in de buurt van dat kruispunt genomen.

We weten nu waar en wanneer de foto’s zijn genomen. De slachtoffers zouden volgens verschillende bronnen vermeende dieven uit de Roma-gemeenschap zijn. Maar zijn De Jagers ook effectief verantwoordelijk voor deze schandpalen?

Welke specifieke personen er juist verantwoordelijk zijn konden we niet achterhalen, maar dat de ‘burgerwacht’ De Jagers er voor iets tussen zit, lijkt wel zeker. Niet alleen delen ze foto’s die we nergens anders vinden, maar de administrator van de groep, Roksolana Lisovska, postte op 11 maart ook een korte video (hier gearchiveerd). Daarin zien we vijf meisjes en jonge vrouwen met wederom groen geverfde gezichten en handen. Sommigen worden zelfs met naam en geboortedatum vermeld. Een dergelijk voorval gebeurde dus reeds eerder.

Eén van die meisjes in de video lijkt op een meisje op de recentere foto’s. De ritssluiting van haar jas op de foto van 21 maart (links) komt ook overeen met de video van 11 maart (rechts).

Wanneer we met de gezichtsherkenningssoftware Azure van Microsoft een foto van 21 maart (links) vergelijken met de video van 11 maart (rechts), dan stelt de software dat beide foto’s dezelfde persoon laten zien. De zekerheid hiervan is 76,2 %. (Op onderstaand screenshot van de analyse maakten we de gezichten onherkenbaar om privacyredenen.)

Wellicht viel dat Roma-meisje dus reeds eerder in de handen van De Jagers.

Plunderen

De beelden van deze meisjes zijn niet de enige die circuleren en een soort ‘volksjustitie’ tonen. Knack-journalist Rien Emmery onderzocht het fenomeen. In zijn analyse schrijft hij: ‘Sinds de Russische inval in Oekraïne geldt in het land een noodtoestand en de krijgswet. Oekraïne was voor februari 2022 niet meteen een exemplarische Europese democratie, maar de oorlogssituatie heeft geleid tot ingrepen die in vredestijd niet denkbaar zouden zijn. In de eerste dagen van de oorlog waren er openlijke verklaringen van burgemeesters dat plunderaars ter plekke neergeschoten zouden worden.’ Volgens Oekraïense media werden de straffen op plunderen verstrengd in het wetboek en zijn er al zeker 220 politieonderzoeken geopend sinds het begin van de oorlog.

Bij de schandpalen voor plunderaars – of in dit geval vermeende gauwdieven – worden de handen en gezichten vaker groen gekleurd. Het gaat om zelyonka, een antiseptische kleurstof die slechts met veel moeite van de huid kan worden verwijderd. Mensen bekogelen met zelyonka is al jaren een populaire protestmethode in Rusland en Oekraïne, een soort moderne versie van ‘pek en veren’.

Russische propaganda

Emmery concludeert dat er in Oekraïne momenteel burgers, buiten justitie om, aan palen worden gebonden en geslagen. Bovendien worden beelden daarvan volop uitgebuit – en deels verkeerd voorgesteld – door het Russische kamp in de informatieoorlog. De bedoeling is om Oekraïne voor te stellen als een soort wetteloze samenleving, waar alleen Rusland de orde kan herstellen.

De beelden van 21 maart in Lviv verschenen zo ook bij de Russische staatszender RT (hier gearchiveerd). Het artikel legt de link met de zogenaamde ‘denazificatie’ van Oekraïne.

Mensenrechtenactivist Kondur, die de foto’s onderzocht: ‘Rusland maakt hier misbruik van om Oekraïne ervan te beschuldigen dat het door neonazi’s zou worden geleid. De beelden zijn verspreid op het sociale mediabedrijf Telegram door een account dat wordt beheerd door agenten van Rusland.’ Het account in kwestie is vernoemd naar Vladimir Solovjov, een journalist en propagandist voor Poetin in Rusland.