Russen misbruiken beelden van Oekraïense ‘volksjustitie’

Uit Oekraïne komen allerlei beelden waarop te zien is hoe mannen en vrouwen op straat worden vastgebonden aan palen, en vaak ook geslagen. Schendingen van de mensenrechten? Of Russische propaganda?

De schokkende beelden duiken al op sinds het begin van de Russische inval in Oekraïne: mannen en vrouwen die met touwen, plakband of plastic folie worden vastgemaakt aan bomen, verkeersborden of lantaarnpalen. Vaak worden ze ook geslagen of met de broek letterlijk op de enkels gezet. Bij sommigen zijn de gezichten opvallend groen gekleurd. De scènes worden gefilmd of gefotografeerd door omstanders en gedeeld op sociale media. Waarover gaat dit?

Plunderaars en saboteurs

Een aantal vastgebonden mensen heeft duidelijk een bordje om de nek hangen, met het Oekraïense woord voor ‘plunderaar’. In andere video’s wordt verteld dat het gaat om ‘saboteurs’, mensen die betrapt zouden zijn terwijl ze heulden met het Russische leger. Het vastbinden aan een paal, zo klinkt het dan, is een soort ‘burgerarrest’, bedoeld om op heterdaad betrapte mensen vast te houden en te kijk te zetten tot de ordediensten arriveren. Maar op sommige beelden zijn er op de achtergrond politiewagens of Oekraïense soldaten te zien, of zijn het de ordediensten zélf die mensen vastbinden. Dat wijst erop dat deze praktijk soms gedoogd of zelfs aangemoedigd wordt.

Of de vastgebonden personen op de foto’s en video’s ook daadwerkelijk iets mispeuterd hebben, valt zelden te achterhalen. Sinds de Russische inval staan de zenuwen in Oekraïne strak gespannen en viert paranoia hoogtij. Vooral in de eerste dagen van de oorlog was er binnen het grondgebied een koortsachtige zoektocht naar een ‘vijfde colonne’ van geïnfiltreerde Russische agenten of Russischgezinde collaborateurs. Daarvoor adopteerden Oekraïners zelfs een speciaal sjibbolet of herkenningswoord: aan verdachte personen wordt gevraagd om het woord palianytsia – dat is een lokale broodsoort – uit te spreken. Wie enkel het Russisch machtig is, heeft moeite met dat woord en kan zo worden geïdentificeerd.

Pek en veren

Foto’s en video’s van de vastgebonden mensen sijpelden al door naar de westerse pers. In de Britse tabloid Daily Mail werd aanvankelijk nogal jolig gedaan over de praktijk: het zou gaan om ’trotse Oekraïense burgers’ die met een ‘unieke straf’ probeerden om de orde te handhaven in de straten. Maar echt viraal ging het fenomeen pas vorige week. Een Twitterdraadje met een collectie video’s werd meer dan 20.000 keer gedeeld, ook door pro-Russische profielen uit het Westen.

Daarbij doken ook alternatieve bijschriften en verklaringen op. Van ‘plunderaars’ was er plots minder sprake: het zou gaan om ‘onschuldige daklozen’, ‘mensen die Russisch gesproken hadden op straat’, of ‘Roma-vluchtelingen die worden aangepakt door neonazi’s’. Gezichten zouden groen gekleurd worden omdat Oekraïners de Russische soldaten ‘orks’ noemen. De video’s werden zelfs vergeleken met pogroms of met de publieke lijfstraffen uitgevoerd door de Islamitische Staat. En dat alles vergezeld van pro-Russische hashtags als #UkraineFailedState of #BidensWar.

Hoewel het onmogelijk is om de context van elke individuele video te achterhalen, zijn sommige van de beweringen duidelijk onjuist. Groen gekleurde gezichten hebben niets met ‘orks’ te maken: het gaat er om zelyonka, een antiseptische kleurstof die slechts met veel moeite van je huid kan worden verwijderd. Mensen bekogelen met zelyonka is al jaren een populaire protestmethode in Rusland en Oekraïne, een soort moderne versie van ‘pek en veren’. Ook de Russische opposant Aleksej Navalny en de Oekraïense ex-president Petro Poroshenko kregen in het verleden al de groene kleurstof in hun gezicht gegooid.

Op sommige beelden zijn inderdaad Roma te zien, bevestigt Roma-activist Julian Kondur, maar het gaat om betrapte zakkenrollers. In Oekraïne is discriminatie van Roma al langer een probleem, inclusief Roma-kampen die worden belaagd door knokploegen. Kondur betreurt dat de beelden nu misbruikt werden voor Russische propaganda over het ‘denazificeren van Oekraïne’. Want inderdaad, video’s en beelden van Oekraïense ‘volksjustitie’ zijn volop geadopteerd als onderdeel van de Russische propagandamachine. De bedoeling is om Oekraïne voor te stellen als een soort wetteloze samenleving, waar alleen Rusland de orde kan herstellen.

Sinds de Russische inval in Oekraïne geldt in het land een noodtoestand en de krijgswet. Oekraïne was voor februari 2022 niet meteen een exemplarische Europese democratie, maar de oorlogssituatie heeft geleid tot ingrepen die in vredestijd niet denkbaar zouden zijn. In heel wat steden werd een avondklok afgekondigd, en in de eerste dagen van de oorlog waren er openlijke verklaringen van burgemeesters dat plunderaars ter plekke neergeschoten zouden worden. President Volodymyr Zelensky tekende vorige week een decreet waarin alle televisiestations tot één nieuwszender werden samengevoegd, om een ‘eengemaakt informatiebeleid’ te voeren. Elf politieke partijen werden verboden wegens banden met Rusland – een daarvan, het Oppositieplatform, bezette 44 van de 450 zetels in het Oekraïense parlement. Al die oorlogsingrepen worden door de Russen uitgespeeld als voorbeelden van het ‘ondemocratische karakter’ van Oekraïne.

War on fakes

Met het profiel van ‘Juan Sinmiedo’ (Spaans voor ‘Jan Zonder Vrees’), de auteur van het virale Twitterdraadje, was evenwel iets vreemds aan de hand. Het was al actief sinds 2015, maar dan onder een andere naam en zogezegd in Schotland gevestigd. Pas na de inval in Oekraïne begon ‘Juan Sinmiedo’ honderden tweets per dag te versturen, consequent pro Rusland. Na enkele dagen schorste Twitter het profiel. Wat schuilt daarachter?

Door de oorlog in Oekraïne draaien factcheckers overuren. Iedere Oekraïner met een smartphone kan beelden op het internet plaatsen, en het verifiëren daarvan is een non-stop taak voor nieuwsredacties. Steeds vaker krijgen ze daarbij hulp van online amateurspeurneuzen die zich bekwamen in OSINT (‘ open source intelligence‘). Met publiekelijk beschikbare data uit zoekmachines, openbare satellietbeelden, online kaartmateriaal en Google Streetview zijn er – vooral op Twitter – talloze OSINT’ers die de troepenbewegingen in het land en de militaire verliezen en slachtoffers aan beide kanten bijhouden. Zowel factcheckers als OSINT’ers kunnen op die manier propaganda doorprikken.

Maar er is een keerzijde. De voorbije weken werden zowel factcheckers als OSINT-onderzoekers nagebootst door Russische propagandaprofielen. War on fakes, bijvoorbeeld, is een vijftalige website die onder het mom van factchecks – druk verspreid door Russische overheidsprofielen op sociale media – het Russische narratief over de oorlog uitdraagt. Twitterprofielen zoals ‘Juan Sinmiedo’ doen hetzelfde, maar dan door zich te presenteren als OSINT-accounts.

Worden in Oekraïne momenteel burgers, buiten justitie om, aan palen gebonden en geslagen? Ja. Worden beelden daarvan volop uitgebuit – en deels verkeerd voorgesteld – door het Russische kamp in de informatieoorlog? Ook ja. En de gebruikelijke tools waarmee propaganda wordt doorgeprikt, worden nu gebruikt om net diezelfde propaganda te verspreiden. Het maakt de online oorlogsmist alleen maar ondoorzichtiger en verraderlijker.