‘Superdivers onderwijs stopt geen moordraids, maar we moeten wel dringend af van de dichtgeknepen billenmentaliteit’

In de strijd tegen extremisme en geweld investeren in onderwijs is even evident als streng en repressief optreden, schrijft Caroline Gennez (SP.A). ‘Onderwijs op maat van de superdiversiteit houdt uiteraard geen extremistische moordraids tegen. Maar het is wel een middel.’

Vandaag bespreken we in de Commissie voor bestrijding van gewelddadig extremisme in het Vlaams Parlement het thema onderwijs. Onderwijs is één van die domeinen die cruciaal is om de oorzaken van gewelddadige radicalisering aan te pakken. Investeren in onderwijs is niet soft of hard, maar de evidentie zelve. Uiteraard kan het onderwijs niet alles oplossen wat elders fout loopt. Maar de school is wel de belangrijkste motor van emancipatie en maatschappelijke vooruitgang. Als we meer gaan investeren in onze inlichtingendiensten en streng repressief optreden tegen extremistisch geweld en terreur – nog zo’n evidentie – dan moeten we als samenleving even hard inzetten op het wegnemen van de oorzaken van radicaal extremisme. Preventie dus.

‘Tough on crime, tough on the causes of crime’

In de Commissie vorige week schetste de Gentse criminoloog Lieven Pauwels overtuigend het typische proces waarbij ‘gematigden’ – of het nu outcasts, ideologen of gelovigen zijn – veranderen in beestachtige moordmachines: bij bijna alle gewelddadige extremisten is er eerst sprake van aliënatie van de samenleving en het bestaande politieke systeem. Aan de basis is er altijd sprake van ‘een gevoel van onrechtvaardigheid’, over de persoonlijke situatie of over het onrecht dat wordt aangedaan aan de groep waarmee men zich identificeert. Alle extremisten geraken geleidelijk aan bedwelmd door de legitimiteit van politiek of religieus geweld. Hun normbesef en menselijke empathie vervaagt om uiteindelijk volledig af te stompen. Tot slot wordt uitlokking van geweld getriggerd door herhaaldelijke blootstelling aan extremistische boodschappen, online en offline. Gelukkig wordt niet elke radicaal terrorist. Hoe groter de sociale integratie van het individu, hoe kleiner de impact van die gewelddadige triggers. Net bij die sociale integratie staat onderwijs centraal . Opvoeding is cruciaal om het wij-zijdenken te doorbreken. Naast het gezin is de school bij uitstek de plek waar onze samenleving van morgen vorm krijgt. En een héchte gemeenschap, een sterke democratie kan niet zonder kritische, mondige en actieve burgers. Weerbare burgers zijn zoveel beter in staat om haatpropaganda of populisme het hoofd te bieden. De kans dat zij in de ban raken van extremistische radicalen is veel kleiner.

De school van de toekomst: participatie, dialoog en pluralisme

Het debat woedt volop: over dialoogscholen, levensbeschouwelijke vakken en lessen burgerschap. Maar het is niet omdat het debat gevoerd wordt dat het de clichés overstijgt. Laat ons vertrekken van de feiten. Onze samenleving is superdivers. Dat verandert nooit meer. Iedereen komt wel van ergens, en voor die roots en traditie brengen we maar beter respect op. De aanslagen op Charlie Hebdo maakte ons nogmaals duidelijk dat polarisatie tussen bevolkingsgroepen, gelovigen en ongelovigen, nieuwe en oude Belgen tot gevaarlijke toestanden kan leiden. De reactie op de aanslagen toonde gelukkig aan dat de meeste mensen geen boodschap hebben aan die polarisatie.

Maar naar mijn gevoel wentelen even zoveel oude als nieuwe Belgen zich nog te veel in een vorm van ‘passieve tolerantie’. Wel, het klassiek Vlaamse adagium ‘leven en laten leven’ is niet langer genoeg. Als we de polarisatie niet verder op de spits willen drijven, zullen we elkaars tradities beter dan vandaag het geval is moeten leren kennen. Te beginnen op school.

Vandaag studeren te veel jongeren af zonder de nodige wegwijzers in een snel evoluerende samenleving. Als maar liefst 71% van de Vlaamse leerlingen aan geeft (bijna) nooit over maatschappelijke thema’s te discussiëren, is er iets grondig fout. Een school is meer dan een kennisfabriek, het is ook een oefening in samenleven. Laten we onze scholen daar dan ook echt toe uitrusten.

De school van de toekomst besteedt veel aandacht aan de ontwikkeling van een sterke maatschappijvisie bij àl haar leerlingen. Die school onderwijst overtuigend de principes van de democratische rechtstaat, stimuleert tot kritische reflectie en geeft inzicht waar levensbeschouwingen, democratie en wetenschap mogelijk met elkaar in conflict komen. De school van de toekomst is een brede kinderrechtenschool waar leerlingen die levensbeschouwelijke vakken volgen automatisch ook een interreligieuze dialoog voeren. Mede daarvoor hebben kinderen nood aan kennis over burgerschap, wereldreligies, ethiek en filosofie.

Ja, ik ben voorstander van een verplicht vak burgerschapsvorming (LEF) op school en neen, ik ben niet neutraal. Sommige voorstanders van de bestaande levensbeschouwelijke vakken op school – niet gebonden aan de klassieke eindtermen en volledig uitbesteed aan erkende religies – betogen dat geen enkele leerling, leraar of gezin ‘neutraal’ is. Dat klopt, en gelukkig maar. Niemand is ‘kleurloos, geurloos en smaakloos’: geen mens, geen school en al helemaal geen samenleving. Maar dat belet niet dat vele leraars hun leerlingen kunnen onderwijzen over de principes van burgerschap, democratie en filosofie. We hebben daarom net nood aan mensen met een sterker en organisch gegroeid waardenkader. Dat geeft vaste grond onder de voeten. Van daaruit kan men in contact komen met anderen.

Sommige pleitbezorgers van het vak LEF betogen dan weer dat het niet de taak is van de school om religieus onderricht te geven. Zij vinden religieus onderricht iets voor thuis of voor in de moskee, de tempel of de kerk. Ik ben het daar niet mee eens. Voor sommige jongeren en hun ouders is levensbeschouwelijke zingeving als eten en drinken. Maar niet voor iedereen. Laten we die religies dan ook zichtbaar maken op school, voor zij die dat wensen. In ons Vlaams hoger onderwijs opgeleide godsdienstleerkrachten christen- en jodendom, moraal en islam zijn daarbij een must.

Vlaanderen is vandaag de facto al heel wat pluralistische dialoogscholen rijk. Ik zeg ‘de facto’: waar men het doet, doet men het uiteraard met de beste bedoelingen, maar ook vrijblijvend. Net daardoor zijn er helaas ook scholen die minder hedendaags of complexloos omgaan met onze maatschappelijke superdiversiteit en de daaraan verbonden uitdagingen. Zo aarzelden vorige week vele scholen om in aanwezigheid van een journalist van De Morgen de leerlingen te laten dialogeren over Charlie Hebdo. Te delicaat. Van die dichtgeknepen billenmentaliteit moeten we dringend af.

Pleiten voor een onderwijslandschap op maat van die superdiversiteit houdt uiteraard geen extremistische moordraids tegen. Maar het is wel een middel om onverschilligheid, gevoelens van frustratie en onbegrip en het wij-zijdenken te doorbreken. Dit debat mag niet in de kiem gesmoord worden onder het mom van ‘een afschaffing van de onderwijsnetten’ of een ‘nieuwe schoolstrijd’.

Een oprecht pluralistisch Vlaanderen

Dit debat gaat niet over de ‘macht’ van deze of gene zuil. Dit debat gaat over ons vermogen om anno 2015 eindelijk de weg in te slaan naar een oprecht pluralistisch Vlaanderen, met respect voor iedereen die hier woont en leeft. Dit debat gaat over onze toekomst.

Oppervlakkigheid en populisme blijft daarbij best achterwege. Zo geeft het anno 2015 in Vlaanderen geen pas om racisme en discriminatie te ontkennen. Het schoolse falen of de achterstelling op de arbeidsmarkt van vele nieuwe Belgen zijn daarvoor te pijnlijk. Daartegenover staat dat geweld goed praten als ‘gerechtvaardigde wraak’ voor die jarenlange discriminatie even waanzinnig is.

De aanslagen op het Joodse museum in Brussel, Charlie Hebdo in Parijs, politieagenten en moskeeën overal in Europa zetten de klok op exact 12 uur. Vandaag is het dan ook de hoogste tijd om de radicalisering van morgen te voorkomen.