‘Het beleid aanjagen behoort niet tot het takenpakket van wie de overheid adviseert’

Zijn de corona-nieuwsuitzendingen op VRT en VTM eenzijdig? Mogen virologen het beleid ‘aanjagen’? VRT-ombudsman Tim Pauwels wuift alvast alle kritiek weg. Veerle Wouters en Hendrik Vuye denken daar anders over. ‘Moet er op tv nog “wilde zalm” zijn’, vragen zij zich af.

‘Oppositie en niet-medische experts kwamen amper aan bod’, titelt De Standaard over het onderzoek van Stefaan Walgrave en Ine Kuypers op 10 april. Er was nog nauwelijks nieuwsdiversiteit op de journaals van VRT en VTM. De dominante invalshoek was medisch, terwijl de pandemie ook psychologische, pedagogische, economische en mensenrechtelijke aspecten heeft. De medicalisering zorgt zelfs voor een technocratische reflex, waarbij het corona-beleid geen kwestie meer bleek van politieke keuzes. De onderzoeksresultaten bevestigen wat elke kijker zag, toch schieten ze in het verkeerde keelgat van de nieuwsmakers.

Geen vuiltje op het scherm, volgens de VRT-ombudsman

Het debat was er wel, stelt VRT-ombudsman Tim Pauwels in De Zevende Dag: ‘Omdat onder meer het debat verlegd is naar een debat met die virologen. Gewoonlijk heb je een meerderheid en de oppositie die die meerderheid dan een beetje aanjaagt. Hier werd het beleid vaak aangejaagd door die virologen… Dat is dan toch debat mag ik veronderstellen, maar het loopt wat anders dan volgens de traditionele lijnen, maar debat was er wel.’

Beseft de VRT-ombudsman wat hij hier stelt? Het politieke debat is volgens Pauwels geen debat meer in de Kamer, geen debat tussen meerderheid en oppositie. Het politieke coronadebat is een debat tussen virologen en tussen virologen en politici. Het probleem is alleen dat de virologen elke democratische legitimiteit missen. Ze zijn adviseurs van de overheid, niet meer dan dat. Toch hebben de journaals van VRT en VTM hen opgevoerd in het politieke debat, wat Pauwels bevestigt. Dit ‘politieke debat’ is dan wel uniek in zijn soort. VRT-journalist Lieven Verstraete, die Pauwels interviewt, beseft dat want plots stelt hij: ‘we hebben straks nog een echt politiek debat‘. Verstraete verwijst naar het debat dat volgt tussen Antwerpse gemeenteraadsleden over de zaak-Sihame El Kaouakibi. Is er dan voortaan op de VRT een onderscheid tussen ‘echte’ en ‘iets minder echte’ politieke debatten?

Namens de commerciële zender VTM reageert Nicholas Lataire toch iets genuanceerder. Hij is allerminst tevreden met de studie, maar stelt wel: ‘Natuurlijk, kunnen we – achteraf bezien – altijd lessen trekken. We staan open voor kritiek en kunnen altijd bijleren. Hadden we meer andere stemmen aan het woord kunnen laten? Ja’.

Franstalige media: ‘Où sont les saumons sauvages?’

Op 22 januari 2019, een jaar voor de corona-crisis, spreekt Marc Van Ranst in Londen op een conferentie van medische experts. Hij legt er zijn mediastrategie uit. De Standaard (10-11 april) vertaalt die mediastrategie in 10 geboden. Gebod nummer 8 is bijzonder interessant: ‘In Franstalig België kun je moeilijker het veld bezetten’ volgens Van Ranst.

Dat blijkt ook zo te zijn. UCL-politicoloog Vincent Laborderie wijst erop in een opiniestuk in L’Echo, met de uitdagende titel ‘Les deux virocraties‘. Laborderie klaagt aan dat er in Vlaanderen maar een dominante toon te horen valt. ‘De situatie is helemaal anders in Franstalig België. De standpunten van Marius Gilbert zijn niet die van Yves Coppieters, en geen van beide heeft dezelfde invalshoek als Bernard Rentier en Nathan Clumeck’. Het debat wordt in Franstalig België ook publiek gevoerd door de virologen.

Helemaal anders dan in Vlaanderen waar sommige virologen zich verenigd hebben in een Whatsapp-groepje met de naam ‘ Wild salmons‘, omdat ze ‘niet bang waren om tegen de stroom in te zwemmen’. Men vraagt zich wel af tegen welke stroom de dames en heren ‘wilde zalmen’ in zwemmen, alvast niet tegen die van het nieuws van VRT en VTM waar ze alomtegenwoordig zijn. Er worden weinig vragen gesteld over dat Whatsapp-groepje. Dit is verwonderlijk, zeker nadat Van Ranst hierover zelf verklaart dat de ‘wilde zalmen’ daar afstemmen wat ze belangrijk vinden om mee te geven als boodschap. Die boodschap krijgt welhaast een monopolie op VRT en VTM. Sommige journalisten beseffen dit. Zo tweet Jeroen Bossaert, onderzoeksjournalist bij Het Laatste Nieuws: ‘Het evenwicht is toch compleet zoek? Pakweg vijf minuten na Overlegcomité is het al aan de adviseurs om hun duim omhoog of omlaag te steken in een TV-studio. Dat zoveel mensen (en journalisten) dat volstrekt normaal vinden, zegt alles over hoe murw iedereen geslagen is.’

Er is nog iets dat opvalt. Hoe vaak kregen we op VRT of VTM volgende experten te zien: Nathan Clumeck (ULB), Leïla Belkhir (UCLouvain), Marius Gilbert (ULB), Yves Coppieters (ULB), ere-rector Bernard Rentier (ULiège), Catherine Linard (UNamur)…? U kon ze bekijken op RTBF of op RTL. Hun standpunten zijn vaak anders dan die van de ‘wilde zalmen’, maar ze halen welhaast nooit het Vlaamse scherm. Stellen dat het monopolie van de ‘wilde zalmen’ onvermijdelijk is, dat er geen alternatieven zijn gelet op de grote sanitaire crisis, is gewoon kletskoek, zelfs als de ombudsman van de VRT dit poneert.

Vrije meningsuiting? Echt? Of hengelen journalisten naar meningen?

Sommige virologen hebben een mening over alles: over de avondklok, over ordehandhaving, over de horeca… Er zijn ook experten die zich beperken tot hun vakdomein. De Gentse professor Isabel Leroux-Roels doet dit. Het zou toch tot enige bezinning moeten leiden bij journalisten als uitgerekend deze steeds genuanceerde experte verklaart: ‘Ik informeer graag als ik merk dat mensen last hebben van een gebrek aan informatie. Maar ik heb al redelijk wat uitnodigingen van actualiteitenprogramma’s geweigerd omdat ze naar meningen hengelen. Moeten we versoepelen of verstrengen? Daar pas ik voor. Niemand zit te wachten op een zoveelste mening en ik heb er de tijd niet voor’, zegt ze in De Morgen. Journalisten hengelen naar meningen, dat vat de corona-berichtgeving perfect samen.

Willen we dan de vrije meningsuiting van de ‘wilde zalmen’ aan banden leggen? Helemaal niet! Toch is dit het argument waarmee men mensen die kritisch naar de TV-verslaggeving kijken, probeert in een hoek te drummen. Dit argument van de vrije meningsuiting is tendentieus. Het klinkt goed, maar dat is dan ook alles.

Wat betekent vrije meningsuiting in deze? VRT-ombudsman Pauwels stelt duidelijk wat de ‘wilde zalmen’ doen: ‘Hier werd het beleid vaak aangejaagd door die virologen’. U leest het goed: ‘aangejaagd’. Dat kunnen ze doen omdat zowel VRT als VTM hen een forum bieden om voor en na elk Overlegcomité hun duim omhoog, dan wel omlaag te steken. Is dat nu de taak van experten die de overheid adviseren? Blijkbaar wel volgens Tim Pauwels, want voor hem valt er geen vuiltje op het VRT-scherm te bespeuren.

Toch is dit niet zo, helemaal niet zelfs! Dat zeggen niet wij, maar wel de grote kamer van het Mensenrechtenhof. Wie voor de overheid werkt of haar adviseert moet getuigen van loyaliteit en discretie. Experten moeten de overheid helpen beleid te voeren en mogen geen stokken in de wielen steken. Net in dit geval is de plicht tot terughoudendheid bijzonder belangrijk, nog steeds volgens het Mensenrechtenhof, want ze hebben ook toegang tot alle informatie. Het beleid ‘aanjagen’, zoals Pauwels het stelt, behoort gewoon niet tot het takenpakket van wie de overheid adviseert.

De plicht tot terughoudendheid en discretie geldt in deze coronacrisis des te meer, daar de overheid verplicht wordt om soms verregaande vrijheidsbeperkende maatregelen op te leggen. Dit is niet makkelijk voor de regering en ook niet voor de burgers. Het debat hierover moet dan ook een echt politiek debat zijn tussen verkozenen. De overheid moet vrij kunnen beslissen zonder dat de experten van die overheid in tv-studio’s hun duim omhoog of omlaag steken. De regering en de Kamer hebben democratische legitimiteit, de experten niet.

Overigens, MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez, die als gewezen assistent publiek recht aan UNamur, deze materie goed kent, heeft daar al meermaals op gewezen. Het is spijtig dat de regering-Wilmès en de regering-De Croo dit statuut niet ondubbelzinnig hebben vastgelegd. Je kan niet tegelijk expert zijn voor de overheid achter de schermen en opiniemaker tegen de overheid in de studio. Wie een vrije opiniemaker wil zijn, kan dat, maar dan kan hij niet tegelijk de overheid adviseren.

We hebben ook nood aan echte politieke debatten over corona, maar die brachten VRT en VTM nauwelijks. Een schaduwregering van ‘wilde zalmen’ die het beleid ‘aanjaagt’ (dixit Tim Pauwels) in tv-studio’s, dat zie je alleen in Vlaanderen. Alleen hier zal je een nieuwsombudsman vinden die dit goedpraat. Misschien heeft Stefaan Walgrave dus toch een beetje gelijk wanneer hij stelt dat het Vlaamse nieuws even op dat van Rusland of China leek?