De PS na Publifin en Samusocial: hoelang nog, Elio?

De PS krijgt schandaal na schandaal te slikken. Het schip maakt water, sommigen vrezen zelfs dat het op korte termijn zal zinken. Kan de voorzitter zijn partij nog redden? ‘Elio Di Rupo is aan zijn spreekwoordelijke mandaat te veel bezig. Hij maakt geen deel meer uit van de oplossing.’

Une grande tristesse. Dat voel ik nu’, zegt voormalig PS-kopstuk en partijgeweten Philippe Moureaux tegen Knack over het schandaal bij de Brusselse daklozenorganisatie Samusocial. Maar verdriet is niet het dominante gevoel, nu bekend is dat de Brusselse PS-burgemeester Yvan Mayeur daar royaal heeft bijverdiend. Huizenhoge verontwaardiging overheerst. De Franstalige pers heeft bikkelhard gereageerd. ‘De val van een snoever’, kopte La Libre Belgique. ‘Wie heeft nog enig moreel gezag bij de PS?’ klonk het in Le Soir – een retorische vraag.

Het moet nog blijken of er bij Samusocial, een paradepaardje van de Brusselse vrijmetselarij, behalve onethische ook onwettige dingen zijn gebeurd. Justitie is al een vooronderzoek gestart, en in het Brusselse parlement komt er een onderzoekscommissie. Bestuurders die zichzelf genereuze vergoedingen uitbetalen voor vergaderingen die niet altijd lijken te hebben plaatsgevonden, en waarvan er in elk geval geen notulen zijn? Om het even welke gesubsidieerde kaartclub komt daar niet mee weg. Een Brussels PS-kopstuk heeft het over ‘verregaand amateurisme’.

Samusocial is een nieuwe aflevering in de PS-schandalenreeks – met de wijdvertakte Luikse Publifin-affaire, waarin meerdere koppen rolden, als zwaartepunt – die de media en de publieke opinie al acht maanden in de ban houdt. De schandalen bevatten onveranderlijk ingrediënten als normvervaging, vriendjespolitiek, zelfbediening, misbruik van publieke middelen en ander financieel gesjoemel. Vroeger wezen de Brusselaars hun Waalse kameraden uit Charleroi en Luik niet zelden met de vinger voor de noodtoestand van hun partij. Nu blijken zijzelf geen haar beter. Daarmee lijkt vrijwel de hele PS door de schandaalziekte aangestoken. En toch gelooft Philippe Moureaux niet dat het om een structureel probleem gaat. ‘In Brussel en zelfs in Luik gaat het maar om een paar individuen die een getroebleerde relatie met geld hebben.’

Jean-Claude Van Cauwenberghe, gewezen Waals minister-president namens de PS, werd twaalf jaar geleden gezien als de kwade genius achter de schandalen in zijn thuisstad Charleroi. Intussen is hij door justitie witgewassen. Hij is het niet eens met Moureaux: ‘Als je alle schandalen van de voorbije jaren optelt, krijg je toch de indruk dat het om een wijdverbreid fenomeen gaat. Precies door de vermenigvuldiging van laakbare praktijken is de PS vandaag in gevaar. Dit wil ik wel aanstippen: in Charleroi ging het om een verwarmingsketel van 4000 euro en om normvervaging bij overheidsopdrachten. Het Samusocial-schandaal is van een andere orde. Zelfverrijking in een daklozenorganisatie: dat is dodelijk voor een linkse partij als de PS.’

Poen willen scheppen als socialistisch politicus, het is uiterst riskant. ‘Ik doe niet aan liefdadigheid’, verdedigde Yvan Mayeur zich in een kranteninterview, een dag voor hij onder zware druk alsnog moest opstappen.

Volgens ULB-politicoloog Pascal Delwit verliezen een aantal politici hun realiteitszin door de sterk gestegen toplonen in de privésector. De lonen in de politiek kunnen daarmee geen gelijke tred houden. En dus gaan sommige politici ongegeneerd op zoek naar neveninkomsten. De Leuvense SP.A-burgemeester Louis Tobback getuigt: ‘Als ik in Leuven aan bedrijfsleiders vertel dat ik 5000 euro per maand verdien, zetten ze grote ogen op: ben je daarvoor zeven dagen per week in touw, van ’s ochtend tot ’s avonds?’

‘Politici als Mayeur’, zegt Pascal Delwit, ‘vinden dat ze evenveel mogen verdienen als kaderleden in de privésector.’

Wijlen Michel Daerden, de PS-coryfee wiens bijnaam ‘kameraad Porsche’ was en die aan de Côte d’Azur een chique villa bezat, werd door de kleine man en zijn enorme achterban nog op handen gedragen. Maar algemeen wordt vandaag in Wallonië, waar de economische reconversie hapert en de werkloosheid torenhoog is, soberheid verwacht van politici. Zéker als ze tot de linkerzijde behoren. Dat Stéphane Moreau, de gewezen PS-burgemeester van het onooglijke Ans en de ceo van Nethys, de operationele poot van Publifin, 900.000 euro per jaar verdiende in een met publieke middelen uitgebouwd imperium, veroorzaakte er des te grotere verontwaardiging.

‘Begin jaren 70 schreef ik dat de Waalse PS-militanten een nieuwe paragraaf moesten toevoegen aan hun Charter van Quaregnon’, vertelt oud-Wetstraatjournalist Hugo de Ridder, die de deconfiture van de PS vanuit historisch perspectief bekijkt. ‘Die paragraaf luidde: “Het is belangrijk voor de slagkracht van het proletariaat dat onze kopstukken zich qua inkomen en behuizing kunnen meten met de kasteelheren en rijke industriëlen.” (lacht) En waarom zou een vertegenwoordiger van de arbeiders niet aan de Louizalaan mogen wonen? Maar met de sluiting van de fabrieken is ook de bewondering van de PS-kiezers voor de rijkdom van hun leiders verdwenen.’

‘J’en ai marre!’

Vlak na de Samusocial-onthullingen was voorzitter Elio Di Rupo in geen velden of wegen te zien, net zoals in het Publifin-schandaal. Laurette Onkelinx, PS-fractieleider in de Kamer en voorzitter van de Brusselse PS-federatie, verspeelde haar geloofwaardigheid dan weer door haar huwelijk met de Brusselse topadvocaat Marc Uyttendaele: terwijl zij voor de camera’s maximale transparantie eiste, adviseerde zijn kantoor Samusocial om als private vzw vooral geen documenten vrij te geven. ‘Schizofreen’, klinkt het daarover bij een oud-strijder van de Brusselse PS, die goed in de interne keuken van de partij is ingevoerd.

Laurette Onkelinx, die als buitenstaander in Brussel nooit helemaal aanvaard is, is haar boezemvriend Yvan Mayeur bovendien tot het einde blijven steunen. Ook nadat iedereen allang had ingezien dat zijn ontslag onvermijdelijk was. Dat heeft haar zo al zwakke positie verder ondermijnd. ‘Eigenlijk wordt de partij niet meer geleid’, zegt de PS-oud-strijder. ‘Di Rupo geeft niet thuis, en Onkelinx dobbert hier maar wat rond. Als een kurk op het water.’

Het duo Di Rupo-Onkelinx, dat de PS jarenlang stevig in de hand had, lijkt aan het eind van zijn Latijn. De twee kopstukken hebben een enorme fout gemaakt door aan de touwtjes te blijven trekken nadat hun partij in 2014 federaal in de oppositie was beland: na jarenlange regeringsdeelname konden ze die oppositie onmogelijk geloofwaardig belichamen. Toen daarna de schandalen terugkeerden, was de omvang van de crisis algauw niet meer te overzien. In Luik is de beruchte ‘club van vijf’, die de machtige plaatselijke federatie bestierde, door de Publifin-affaire een kopje kleiner gemaakt. Huidig Waals minister-president Paul Magnette, de enige overtuigende wissel op de toekomst van de PS, houdt zich voorlopig dan weer liever schuil in het Elysette, zijn ambtswoning in Namen.

In 2005, na de schandalen bij de socialehuisvestingsmaatschappij in Charleroi, riep een woedende Elio Di Rupo: ‘J’en ai marre des parvenus!’ Die kreet klinkt vandaag hol. De immer voorzichtige en temporiserende Di Rupo is niet in staat gebleken om de parvenu’s te verdrijven en orde op zaken te stellen. Hij lijkt de regie kwijt.

Normvervaging ontstaat vaak omdat PS-politici duchtig bijklussen in intergemeentelijke nutsbedrijven, publieke ziekenhuizen, socialewoningmaatschappijen en ga zo maar door – allemaal facetten van de beruchte PS-staat, bedoeld om de kiezer van de wieg tot het graf te begeleiden. In die organisaties is de interne controle gering. Onder kameraden wordt er graag een oogje dichtgeknepen.

Volgens Christophe Van Gheluwe, de drijvende kracht achter de website Cumuleo, die de mandaten van politici in kaart brengt, zijn PS’ers de onbetwiste kampioenen van het cumuleren: ‘Tussen 2004 en 2012 had een PS-mandataris gemiddeld 8,35 bezoldigde en onbezoldigde functies.’ Van Gheluwe verwacht ondanks de beloofde maatregelen weinig beterschap. ‘Er bestaat een enorme kloof tussen woord en daad bij de PS. Eind vorig jaar nam ik deel aan een colloquium waar Paul Magnette de roep om transparantie nog als “een nieuwe religie” hekelde.’

Misschien komt de noodzakelijke verandering er wel door druk van onderuit. De PS-partijbasis, tot wanhoop gedreven door de schandalen en de desastreuze peilingen, vraagt radicale ingrepen op het vlak van goed bestuur. Wat de partijtop sinds Publifin al naar voren heeft geschoven, vindt die basis ondermaats. ‘Op een gesloten bijeenkomst in Brussel, twee weken geleden, hebben de militanten een onmiddellijk en waterdicht cumulatieverbod gevraagd’, vertelt Jean-Claude Van Cauwenberghe. ‘Ze willen dat de PS zichzelf de regel “Eén man, één mandaat” oplegt.’ Maar voorzitter Di Rupo, afgeremd door zijn eigen partijbureau, wilde liever geleidelijk én in overleg met de andere partijen in het Waalse parlement te werk gaan.

SP.A-senator Bert Anciaux, die het in Brussel vaak met de PS aan de stok heeft, ziet een kloof met Vlaanderen. ‘Zodra ze aan de macht zijn, doen Franstalige partijen alsof de entiteit die ze besturen hun eigendom is. Neem Brussel. Of het nu de PSC’er Michel Demaret was of de PS’er Freddy Thielemans: allebei dachten ze zich als burgemeester alles te kunnen veroorloven. Ook al waren het sociale mensen met een hart voor de kleine man.’ Yvan Mayeur is de natuurlijke voortzetting van die ‘Wie doet mij wat?!’-mentaliteit, zegt Anciaux. ‘Er zijn in Brussel ook zo veel vzw’s en zo veel betaalde mandaten te verdelen. Voeg daarbij een totaal gebrek aan transparantie en het móét wel misgaan. In Vlaamse gemeenten is daar paal en perk aan gesteld. Maar bij de PS geldt nog altijd: macht is absoluut.’

Dat is ook het aanvoelen van Wallonië-liefhebber en Vlaams Parlementsvoorzitter Jan Peumans (N-VA). ‘De PS is verslaafd aan de macht. De arrogantie die daaruit voortvloeit, speelt de partij parten. Denk aan het dedain waarmee iemand als André Gilles, ex-voorzitter van het Luikse provinciebestuur en van Publifin, voor de onderzoekscommissie van het Waalse parlement getuigde. Dat was niet meer van deze wereld.’

‘Elio is geen pot yoghurt’

De nieuwe schandalen komen boven op een malaise die de partij al langer in haar greep houdt. ‘Een centrumrechtse federale regering, gedomineerd door de N-VA en met alleen de MR als Franstalige coalitiepartner?’ verzucht een Brussels PS-kopstuk. ‘Als grootste oppositiepartij zou dat een gedroomde uitgangspositie voor ons moeten zijn. In plaats daarvan beleven we de donkerste uren in ons bestaan.’

Door een problematische personeelsbezetting, en daardoor een pijnlijk verlies aan geloofwaardigheid, wordt de PS in Franstalig België amper gehoord. Haar ooit geroemde, maniakaal gestroomlijnde communicatie laat het afweten. Om voorstellen, uitspraken of standpunten van kopstukken wordt vaak zelfs gelachen of schamper gedaan. De partij, zo luidt de alomtegenwoordige kritiek van Franstalige journalisten en waarnemers, heeft geen eigen smoel, geen visie, geen maatschappelijk project, geen grote sociale strijdpunten en geen wervende ideeën meer. Intussen gaat de extreemlinkse PTB met de winst lopen. Bij de verkiezingen van 2014 kreeg de PS 32 procent van de stemmen in Wallonië. Eind 2016, net voor het Publifin-schandaal uitbrak, was de partij in de peilingen tot 25 procent gezakt. In maart van dit jaar haalde ze in diezelfde peilingen nog 20 procent en zat de PTB haar op de hielen. ‘Er is een gebrek aan vernieuwing in de PS’, zei Paul Magnette onlangs in een interview – een kanjer van een understatement.

Maar ideologische vernieuwing krijgt in de PS zeker niet de hoogste prioriteit. ‘Verkiezingen winnen: vooral dáár is de partij op gericht’, zegt politicoloog Pascal Delwit. ‘Aan de macht blijven is noodzakelijk om het hele apparaat – mandatarissen, medewerkers, studiedienst – draaiende te kunnen houden. Alle andere aspecten zijn daaraan ondergeschikt.’

Daarbij komt nog dat zowat de hele Europese sociaaldemocratie in zwaar weer zit. Veel PS’ers vrezen het nachtmerriescenario waarmee hun zusterpartij in Frankrijk is geconfronteerd: bij verkiezingen in één klap weggeveegd worden. De PS gold lange tijd als een Europese uitzondering. Dankzij haar sterke lokale inplanting onderging de partij niet dezelfde erosie als andere sociaaldemocratische partijen. Nu lijkt het toch zover te zijn.

‘Traditioneel links is moe en versleten’, zegt PTB-voorman Raoul Hedebouw, naar verwachting de voornaamste begunstigde als de PS bij de volgende verkiezingen kopje-onder zou gaan. ‘De PS heeft haar ziel verkocht aan het kapitalisme en de neoliberale globalisering. Ze heeft haar principes verraden voor het grote geld.’

Te vrezen valt ook, voor de PS, dat er na de onthullingen over Samusocial nóg een en ander naar buiten zal komen. In elk geval zal de Brusselse parlementaire onderzoekscommissie, nu de Waalse Publifin-commissie haar werk bijna heeft afgerond, wekenlang de media beheersen.

Maar de PS heeft al veel schandalen overleefd. Na de affaire rond de Italiaanse helikopterbouwer Agusta, twintig jaar geleden, is de partij als een feniks uit zijn as herrezen. Na de schandalen in Charleroi heeft ze dat opnieuw gedaan. Vanuit zijn Leuvense stadhuis waarschuwt Louis Tobback: ‘Alle berichten over de implosie of definitieve ondergang van de PS zijn uiterst voorbarig. Waarop zijn ze gebaseerd? Op indrukken en peilingen. Laten we toch maar de verkiezingen afwachten. Een maand geleden lag Labour in het Verenigd Koninkrijk 20 procentpunt achter op de conservatieven. Volgens de peilingen was Jeremy Corbyn uitgeteld: hij kon het zogezegd niet. Maar hij heeft vorige week wél de verkiezingen gewonnen.’

Ook speculaties over de houdbaarheidsdatum van PS-voorzitter Elio Di Rupo wijst Tobback van de hand. ‘Je kunt een politicus niet met een pot yoghurt vergelijken. Bovendien durft geen enkele PS’er het tegen hem op te nemen.’

Haan in zijn hok

Dat een PS-voorzitter niet zo almachtig is als in Vlaanderen wordt gedacht, en dat hij geregeld de speelbal is van sterke plaatselijke federaties die elkaar naar het leven staan, is eigenlijk geen nieuws. ‘In de jaren 70 en 80 moesten PS-voorzitters hun partij besturen zoals kolonel Khaddafi destijds Libië’, vertelt Hugo de Ridder. ‘Om zich te handhaven, wierpen André Cools en Guy Spitaels de rivaliserende clans allerhande douceurtjes toe, meestal in de vorm van goedbetaalde mandaten in schimmige constructies. Die waren alleen levensvatbaar door de rijke slagader van het belastinggeld en de sociale zekerheid. Ik vraag me af of er veel veranderd is.’

Volgens Louis Tobback zou eender welke partijvoorzitter een onbeholpen indruk maken in de omstandigheden waarmee Elio Di Rupo wordt geconfronteerd. ‘Als hij een machteloze voorzitter is, is Wouter Beke of Gwendolyn Rutten dat ook. Of denkt u dat ik als voorzitter destijds gemakkelijk vat kreeg op de Antwerpse afdeling?’ In een ontsporende lokale afdeling kan een voorzitter pas ingrijpen als hij een sterke vertrouwenspersoon heeft, vindt Tobback. ‘Waarom is het in Charleroi wel gelukt en in Luik niet? Omdat Di Rupo daar kan rekenen op Magnette. Maar wie heeft hij in Luik? Wie in Brussel? Laurette Onkelinx is een zwaktebod, een importproduct. En dat werkt nooit. In Antwerpen zal CD&V-boegbeeld Kris Peeters dat ook nog ondervinden.’

Volgens Tobback zit er een wrang kantje aan de deining over Samusocial. ‘Ik word ook misselijk van wat daar is gebeurd. Maar hoeveel krijgen bestuurders bij biergigant AB Inbev betaald? Ik bedoel maar: waar eindigt in deze zaak de terechte verontwaardiging en waar begint de demagogie?’

Het staat nog te bezien of links Wallonië daar ook zo over denkt. In het voordeel van de PS speelt dat de gemeenteraadsverkiezingen pas over 16 maanden plaatsvinden. Dat is een eeuwigheid in de politiek. Het geheugen van de kiezers is kort, Elio Di Rupo blijft populair, de PS heeft sterke lokale boegbeelden en duizenden te mobiliseren partijleden. Bevriende vakbonden en ziekenfondsen hebben in vroegere noodsituaties hun meningsverschillen met de partij altijd begraven om samen campagne te voeren. Ook al pleit Robert Vertenueil, de nieuwe topman van de Waalse socialistische vakbond FGTB, openlijk voor toenadering tussen de PS en de PTB.

Ondertussen groeit de interne kritiek op voorzitter Di Rupo, wat ongebruikelijk is in een hiërarchische partij als de PS. Op een partijbijeenkomst in Luik vroegen sommigen onlangs hardop dat hij de voorzittershamer zou doorgeven. Toch lijken PS’ers van enig formaat niet bereid om hem naar de uitgang te duwen: daarmee zouden ze hun eigen carrière op het spel zetten. ‘De voorzitter vervangen zal ook niet volstaan’, zegt Pascal Delwit. ‘Net zo min als de aangekondigde nieuwe controlemechanismen zullen volstaan. De interne controle ís al eens aangescherpt, en toch zijn de schandalen blijven komen. De PS heeft een culturele revolutie nodig. In 2000 heeft Di Rupo een deels geslaagde vernieuwing doorgevoerd. Vandaag is hij aan zijn spreekwoordelijke mandaat te veel bezig. Hij maakt geen deel meer uit van de oplossing.’

De PS opnieuw een toekomstperspectief geven: dat is de opdracht op de lange termijn. De massale vlucht van linkse kiezers naar de PTB counteren: dat staat de partij op korte termijn te doen. Sommigen in de PS pleiten ervoor om opnieuw voluit de regionalistische kaart te trekken, zoals voorzitter Guy Spitaels eind jaren 80 succesvol deed met José Happart in Voeren. ‘Ik voer op dit moment campagne binnen de partij om de PTB op haar unitaire koers aan te vallen’, zegt de door Di Rupo gerehabiliteerde regionalist Jean-Claude Van Cauwenberghe. ‘Die partij gebruikt nooit het woord “Wallonië”. Jammer genoeg houdt Elio zijn Waalse haan te vaak in zijn hok.’

Hoe het ook zij, het worden nog bange weken en maanden voor Elio Di Rupo, de man die hoopte om tot aan zijn dood partijvoorzitter te blijven – net zoals Emile Vandervelde, de grote leider van de Belgische Werkliedenpartij. De persoonlijke droom van een politicus die ooit als de machtigste man van België gold, zou zijn partij weleens zuur kunnen opbreken.