‘Baby Dewinter’ of niet? Een portret van VB-voorzitter Tom Van Grieken

Tom Van Grieken begon als kindsoldaat aan het voorzitterschap van het Vlaams Belang. Hij bezorgde zijn partij een nieuw elan en doorbrak het cordon médiatique. Is het cordon sanitaire de volgende stap?

Filip Dewinter is er gerust op: ‘Tom Van Grieken is geen nieuwlichter, hij komt uit mijn stal’, zegt het oude boegbeeld van het Vlaams Belang. ‘Ik leerde hem kennen als voorzitter van het Nationalistisch Jongstudentenverbond, hij moet een jaar of zestien geweest zijn. Toen ik hem later bezig zag als preses bij het NSV wist ik dat hij een van ons was: trouw aan “eigen volk eerst”. Hij draagt de juiste stalgeur.’

Tijdens zijn studententijd had Van Grieken een bijnaam. Baby Dewinter zou hij heten. De oude Dewinter is niet echt happig om hem zijn ‘politieke zoon’ te noemen: ‘Dat zou ik niemand aandoen.’ Van Grieken was lid van de studentenclubs waar de bekendste VB’ers uitkomen. Op internetfora ging hij discussies aan onder de schuilnaam Tömmchen – overigens ook de nom de plume waaronder hij als tiener gedichten schreef. Een bloemlezing: ‘Gelukkig zijn is samen strijden/ Samen om Uw Vlaanderland te bevrijden’, en: ‘Vele malen zijn wij bedrogen en belogen/ Misbruik van onze vrouwen en kinderen werd gedogen.’ Of nog: ‘Desnoods ten gewapende hand/ Voor een onafhankelijk, vrij en Vlaams land.‘

In de herfst van 2014 werd Van Grieken op zijn 27e voorzitter van het Vlaams Belang. Hij erfde van Gerolf Annemans een partij in crisis. Bij de laatste verkiezingen behaalde ze nog maar 5,6 procent – een fractie van het resultaat van 2004, toen ze een kwart van de Vlamingen wist aan te spreken. ‘Een kindsoldaat’ werd Van Grieken in die tijd genoemd. Niemand die een cent gaf voor zijn slaagkansen.

‘Zelfde fakkels, nieuw vuur’, twitterde Van Grieken na zijn verkiezing tot voorzitter. Een radicale breuk met zijn voorgangers kwam er niet, al lijkt er wel iets te bewegen. Van Grieken, die als voorzitter van de Vlaams Belang Jongeren (VBJ) verkozen raakte met de slogan ‘de winter is voorbij’, durfde het aan om Filip Dewinter op de strafbank te zetten na diens bezoek aan de Griekse neofascisten van Gouden Dageraad. Maar fundamenteel zijn de meningsverschillen niet. ‘Ik ben niet minder radicaal dan Filip’, kopte Humo onlangs boven een interview met Van Grieken. ‘Qua inhoud is er geen verschil tussen mij en Filip. We verschillen alleen van mening over de stijl.’

Dat lijkt te kloppen. In 2015 liet Van Grieken in Knack optekenen dat er voor hem geen enkele vluchteling meer bij kon in België. Als enige Vlaamse partijvoorzitter tekende hij present op de Pegida-optochten, waarin extreemrechts tekeergaat tegen ‘de islamisering van het Avondland’. En in zijn pas verschenen boek Toekomst in eigen handen – Opstand tegen de elites grabbelt hij gul in de ton met VB-klassiekers: van de legalisering van pepperspray (‘In de eerste plaats omdat ik dat zeer cool vind’, grinnikte hij tijdens een boekvoorstelling) via het organiseren van bootcamps voor criminele jongeren tot knip- en plakwerk uit het 70 puntenprogramma uit de jaren negentig (hij wil een aparte sociale zekerheid voor vreemdelingen). Ook over de islam is hij het met Dewinter eens: die godsdienst heeft geen plaats in Europa.

Hetzelfde maar anders

Van een groot schisma binnen de partij is geen sprake. Van Grieken is erin geslaagd om de partijleden achter zich te scharen. In de pers wordt niet meer gelekt over de interne partijwerking. Zelfs Sam Van Rooy, bij de Nederlandse populist Geert Wilders buitengezet wegens te extreem en nu woordvoerder van Filip Dewinter in Antwerpen en actief op de VB-studiedienst, heeft enkel woorden van lof. ‘Zijn oprechtheid en integriteit maken hem tot een uitzonderlijk politicus. Inhoudelijk zijn we het in grote lijnen met elkaar eens.’

Toch is Van Grieken anders dan andere VB’ers. Hij lijkt er geen plezier in te vinden om mensen te provoceren, iets waar zijn voorgangers net berucht om werden. Terwijl VB-stichter Karel Dillen een van zijn pamfletten Wij, marginalen titelde, doet Van Grieken er alles aan om zo veel mogelijk te charmeren. Al gaat ook hij weleens stevig uit de bocht. Meteen na de IS-aanslag in Manchester tweette hij:

Gelukkig mag de Britse politie hoofddoeken dragen zodat iedereen zich welkom voelt! ? #Manchester pic.twitter.com/a1dNv4BqU1

— Tom Van Grieken (@tomvangrieken) May 23, 2017

Maar een collage van een vreemdeling die een studente verkracht, zoals Dylan Vandersnickt van Jong N-VA er één postte op Facebook (en waarvoor hij ontslag nam als ondervoorzitter)? Zoiets zal Van Grieken nooit op het internet gooien. Dat lijkt zijn sterkte: hij zegt hetzelfde, maar anders. ‘Kijk naar zijn metafoor om ons standpunt over migratie uit te leggen’, zegt Tom Vandendriessche, parlementair medewerker van de Europees Parlementsfractie ‘Europa van Naties en Vrijheid’ waarin het VB zit. ‘Hij noemt de samenleving een kopje thee: lekker met één klontje suiker erin, ondrinkbare drab met 20 klontjes. Daarmee zeg je hetzelfde van wat we altijd al zeggen, maar zonder het over “verbruining” te hebben.’

Buiten de partij, maar nog binnen de radicale Vlaamse Beweging, levert hem dat krediet op, weet Wim De Wit, voorzitter van de IJzerwake en ondervoorzitter van het Overlegcentrum van Vlaamse Verenigingen (OVV). Die laatste gaat op gezette tijden bij de Vlaamse partijen lobbyen: ‘Bij het VB is dat een gezellig onderonsje. We hoeven Van Grieken niet wakker te schudden. Hij verdedigt onze strijdpunten, en dat doet hij op een meer aanvaardbare manier dan Dewinter. Die had ook grotendeels gelijk, maar hij verwoordde het verkeerd.’

Hetzelfde hoor je bij Kamerleden Hendrik Vuye en Veerle Wouters. Sinds zij de N-VA verlieten, zitten ze dicht tegen het Vlaams Belang aan. Ze overwogen er een technische fractie mee te vormen en stemmen mee met VB-voorstellen waarmee ze het eens zijn, maar Dewinter staat een echte samenwerking in de weg. Nee, dan liever Van Grieken. Veerle Wouters is zelfs gecharmeerd: ‘Ik zat eens naast zijn moeder op een diner van de Vlaamse Debatclub. Pas aan het einde durfde ze ervoor uit te komen wie haar zoon was. Ik zei haar dat ze zich absoluut niet hoefde te schamen voor haar zoon: hij is een echte gentleman.’

Ook oud-VB-voorzitter Frank Vanhecke is fan. Hij slaagde er niet in Dewinter in te tomen en stapte in 2011, drie jaar nadat hij stopte als voorzitter, samen met Marie-Rose Morel gedegouteerd op. Hij denkt dat zijn opvolger Dewinter wél kan temmen. ‘In het begin twijfelde ik aan zijn slaagkansen, maar hij is enorm gegroeid en maakt nu een hele positieve indruk. Makkelijk zal het niet zijn. (lachend:) Hij slaagt waar ik jammerlijk gefaald ben. Ik heb bijna spijt dat ik niet meer in de politiek zit.’

Van Grieken pakt ermee uit dat ook politici uit andere partijen hem ‘sympathiek’ vinden. Hij noemt graag een kennis uit zijn studententijd: Sam Voeten, tegenwoordig woordvoerder van de CD&V-Kamerfractie. Voeten houdt het op ‘een correcte relatie’, maar erkent dat Van Grieken ’tóén op het scherpst van de snee debatteerde, maar altijd binnen de grenzen van het fatsoen’. Toch hamert Voeten op de inhoudelijke meningsverschillen: ‘Het inclusieve verhaal van de christendemocratie staat haaks op het etnisch-nationalistische ‘eigen volk eerst’-model van het Vlaams Belang.’

Ingrid Pira (Groen), ex-burgemeester van Mortsel, kent Van Grieken dan weer uit de Mortselse gemeenteraad en het Vlaams Parlement: ‘Na late begrotingsgesprekken bood hij me eens een lift aan, ik ben daarop ingegaan. Zijn vriendelijkheid lijkt oprecht. Maar vergis u niet: ook zijn harde standpunten zijn dat. Hij is wel degelijk een gevaarlijk politicus.’ Of Van Grieken op enige ‘sympathie’ kan rekenen van beide politici, is voor hen een brug te ver. Zijn (volgens Pira ‘misselijkmakende’) tweets over de aanslag in Manchester zijn voor hen onaanvaardbaar. Voeten: ‘Ofwel zijn de grenzen van het fatsoen uit onze studententijd verdwenen, ofwel heeft hij dit kantje van zijn persoonlijkheid goed verborgen.’ Ook voor Pira is de dubbelzinnigheid weg: ‘Ik heb zijn vriendelijke voorkomen nooit kunnen rijmen met die harde Zwan-actie (In 2012 ging hij als Vlaams Belang Jongeren-voorzitter Zwan-worstjes uitdelen in een school die een halal-barbecue organiseerde, nvdr.). Daar heeft hij trouwens nooit afstand van genomen. Maar met zijn gore tweets, dankbaar gevolgd door andere Vlaams Belangers in Vlaanderen, is het heel duidelijk: Van Grieken ís Baby Dewinter. Zowel qua taal als qua bediening van zijn kiezers: grof, grover, grofst.’

Partij van de underdog

De grootste trofee die Van Griekens charmeoffensief tot nog toe heeft opgeleverd, is een voorwoord van VUB-professor en Knack-columnist Jonathan Holslag in zijn boek. Een van de invloedrijkste intellectuelen in Vlaanderen, volgens Van Grieken zelfs ‘de held van links’, had hij aan zich weten te linken. Het kwam Holslag op een kwade vrije tribune in De Morgen te staan, ondertekend door VUB-collega’s.

Van Grieken studeerde communicatiemanagement in Antwerpen, en werkte een tijdje voor een reclamebureau. Hij weet hoe belangrijk beeldvorming is in deze tijden. Hij is een geboren reclameman, zegt Bart Claes, de socialemediaman van het VB die door Van Grieken werd weggeplukt bij de N-VA: ‘Tom zou veel geld kunnen verdienen in de privésector. Laatst zaten we samen met iemand die had meegewerkt aan de campagne van Donald Trump. Die ging buiten met drie nieuwe ideeën.’ Samen zetten ze stevig in op de sociale media, als sluipweg rond het cordon médiatique – of zoals dat vandaag in extreemrechtse kringen heet, rond de mainstreammedia. Ze spelen slim in op de actualiteit, met grafiekjes en minireferenda. Moederdag afschaffen? Hoofddoek bij politie-uniform? Politiebegeleiding voor trouwstoeten? De keuze gaat dan tussen een boze, rood aangelopen smiley (‘nee!’) of een lachend exemplaar (‘ja!’) – de boze keuze is doorgaans de VB-keuze. Van Grieken houdt zijn volgersaantallen nauwgezet bij (net geen 20.000 op Facebook, dik 6500 op Twitter). Na elke spreekbeurt over zijn boek tikken ze aardig aan, glundert hij.

De Vlaams-nationalistische website Doorbraak profileerde Van Grieken bij zijn aantreden als ‘meer een man van de communicatie dan van de inhoud’. ‘Wie dat gelooft, zit ernaast’, zegt Bob Debrabandere, politiek secretaris van het VB. ‘Het eerste wat hij deed als voorzitter was drie colloquia organiseren: over vrijheid, identiteit en soevereiniteit. En in zijn boek raakt hij ook voor onze militanten minder evidente thema’s aan, zoals de uitstap uit de NAVO en een kerkbelasting.’ Inhoudelijk snijdt Van Grieken nieuwe thema’s aan, wat hem onderscheidt van de oude rotten in de partij, en al helemaal van Dewinter. Terwijl die het debat toespitste op de islam, trekt Van Grieken vooral de sociaaleconomische kaart. Met Opstand tegen de elites gaat hij mee in de stroom van radicaal rechts in Europa: zijn politieke verhaal draait helemaal rond de nieuwe breuklijn tussen de winnaars en de verliezers van de globalisering. Als zoon van een rijkswachter en een tot zorgverlener omgeschoolde bloemiste positioneert hij zich aan de kant van de verliezers. Van Grieken cultiveert zijn bescheiden afkomst: wie hem interviewt in zijn bureau, wordt gewezen op een schilderij van de plattegrond van zijn ouderlijke appartementje. Het is geen groot schilderij.

Bejaarden die niet genoeg zorg krijgen, werklozen, ‘de gewone Vlaming’: dat zijn de mensen die Van Grieken zegt te vertegenwoordigen. En dat is oprecht, meent Vandendriessche: ‘Ik lach nogal vaak met zijn lelijke dassen, waarmee hij eruitziet als een fils à papa uit een Brasschaatse villawijk. Maar dat is hij absoluut niet. Zijn sociale reflex is sterk.’ Hij zet zich inderdaad af tegen de ‘neoliberale’ N-VA en – zo merkte de nieuwswebsite Apache op – hij haalt in zijn boek identiek hetzelfde voorbeeld aan als PVDA-voorzitter Peter Mertens in zijn zes maanden oudere boek Graailand: over koks van rusthuizen die met amper 3 à 4 euro per dag drie volwaardige maaltijden moeten bereiden. Net als Mertens haalt hij ook uit naar multinationals, voor wie ‘België een half belastingparadijs is door financiële truken als de notionele-interestaftrek’.

Van Grieken durft zich ook vrijelijk katholiek te noemen. De voorzienigheid helpt hem soms een handje: voor zijn passage in Gent stelde het Gentse Monasterium-hotel de voormalige kapel van het klooster ter beschikking. Daar had hij niets mee te maken, lachte hij. Maar het kwam wel goed uit toen hij, Karel Dillen citerend dat Vlaanderen ‘een land van belforten en kathedralen’ is, ervoor pleitte om ‘onze christelijk-humanistische wortels’ in te schrijven in de toekomstige Vlaamse grondwet. Barbara Pas, federaal fractieleidster van het VB en zelf ook katholiek, raadt Van Grieken af om zich al te nadrukkelijk zo te profileren: ‘Wij zijn geen confessionele partij. Geloof behoort tot de privésfeer.’

Maar je moet het Van Grieken nageven dat hij erin slaagt om zijn gemarginaliseerde partij in het nieuws te krijgen. De brexit werd in dit blad door Gerolf Annemans geduid, de verkiezing van Donald Trump door Filip Dewinter. De Morgen, ooit vaandeldrager van het cordon médiatique, interviewde Van Grieken uitgebreid naar aanleiding van zijn boek. ‘In een cynische bui denk ik weleens dat we mogen opdraven omdat we in de ogen van journalisten onschadelijk zijn’, zegt Annemans daarover. Dat is niet naar de zin van Dewinter: ‘Ik hou er niet van dat Theo Francken (N-VA) aan de universiteiten controversiëler is dan wij. Wij zijn blijkbaar niet agressief genoeg.’ Hij heeft advies voor de jonge voorzitter. ‘Deze generatie mag zich niet laten vangen aan de gimmick van de traditionele partijen’, zegt hij. ‘Te weten: “Wij doorbreken het cordon sanitaire als jullie het 70 puntenprogramma laten vallen, geen zogenaamde racisten meer zijn en Filip Dewinter gedumpt wordt.” Daar moeten ze niet intrappen. Het cordon mag geen fetisj worden.’

Bart Claes veegt de suggestie over het dumpen van Dewinter van tafel: ‘Wij laten ons niets dicteren.’ Ook Bob Debrabandere is formeel: ‘Het cordon is ons probleem niet meer, wel dat van de N-VA.’ Dat is helemaal de lijn-Van Grieken: het Vlaams Belang moet invloed hebben als ideeënpartij, en heeft daar macht noch ministers voor nodig. ‘Wij zullen nooit bedelen voor wat ons recht is’, oreerde hij in Gent. ‘Wij zullen ervoor vechten.’ En hij is niet goedkoop, zo waarschuwt hij potentiële coalitiepartners: een migratiestop van tien jaar, onder die lat gaat hij niet.

De twee meest toonaangevende politicologen van Vlaanderen, Carl Devos (UGent) en Dave Sinardet (VUB), zeiden eind vorig jaar in De Morgen dat een cordon sanitaire vandaag wellicht niet meer zou ingevoerd worden.Jos Geysels ziet dat anders. Als politieke secretaris van Agalev was hij in de jaren negentig een van de vaders van het cordon sanitaire. ‘Ik ben niet geïnteresseerd in het imago van Van Grieken’, zegt hij. ‘Wat telt is dat ik geen enkele reden zie om aan te nemen dat hij zijn programma fundamenteel heeft gewijzigd. Het VB wil nog altijd een aparte sociale zekerheid voor vreemdelingen en een verbod op het bouwen van moskeeën. Dat gaat in tegen de mensenrechten. Daar hebben we destijds de grens getrokken, en dat doen we nog altijd.’

Uitgerekend Filip Dewinter lijkt het eens te zijn met die aangehouden koers. Een dag nadat we hem spraken, belde hij zelf terug: hij wilde nog een anekdote kwijt over zijn voorzitter. ‘Sinds hij aantrad, legt Tom elk jaar, zonder daar veel tamtam over te maken, bloemen op het graf van onze voorzitter Karel Dillen, die tien jaar geleden overleed. Dat charmeert mij. Hij wil wel een extreme make-over van onze partij, maar hij gooit ons verleden niet overboord.’