6 cartoonisten ruilen potlood voor micro: ‘Onzin dat wij gebombardeerd zijn tot vrijheidsstrijders’

Zes cartoonisten ruilden in Gent hun tekentafel in voor een publiek van vlees en bloed. Het werd een boeiende reeks gesprekken over zelfcensuur en zelfrelativering, en het gevaar van nieuwe profeten. ‘Ik hou ervan om de mensen op een geniepige manier te pakken. Dan kan je ze raken voordat ze verblind zijn door woede.’

Cartoonisten ruilen potlood in voor micro

Naar aanleiding van de bloedige aanslagen op het satirische blad Charlie Hebdo nodigde cartoonist en docent Steve Michiels (foto links bovenaan) vijf collega-cartoonisten uit om te komen praten voor de studenten van LUCA School of Arts in Gent. ‘Cartoonisten nemen zelden het woord. Zij geven hun opinie in humoristische tekeningen… Voor één keer willen ze een uitzondering maken. Dat zegt genoeg’, legt Michiels uit. Zijn gasten zijn Lectrr (De Standaard, rechts bovenaan), Fred (Knack, uiterst links), Ilah (De Morgen en De Tijd, midden bovenaan), Fritz (DS Avond, rechts onderaan) en Marec (Dag Allemaal en Het Nieuwsblad, midden onderaan).

De interesse voor de bijeenkomst is groter dan het auditorium waar de cartoonisten verzamelen. Alle stoeltjes zijn bezet, terwijl studenten ook op de trappen en tegen de muren een plaatsje zoeken. Organisator Steve Michiels is blij verrast met de opkomst, ook al is de aanleiding van deze uitzonderlijke les niets om vrolijk van te worden.

‘De aanslagen hebben heel wat vragen opgeroepen’, steekt Michiels van wal. ‘Voor ons is dit een tijd van introspectie. Zijn de tekenaars van Charlie Hebdo gesneuveld omdat ze cartoonist waren? Of hadden ze gewoon pech? De mensen in de supermarkt waren geen cartoonist. Waren die cartoons er niet geweest, was er dan iets anders geweest waardoor die terroristen zouden zijn overgegaan tot geweld?’

Het zijn ongemakkelijke vragen die Michiels stelt. ‘Moeten we zachter zijn, als we willen dat onze boodschap mensen bereikt? Waar begint de zelfcensuur? Want cartoons zijn uiteindelijk wel nog altijd een illustratie dat er mensen zijn die nadenken over maatschappelijke problemen.’

Vechten in een ver land

Want ook de aanslagen zetten je als cartoonist aan het denken, besluit Michiels. ‘Deze aanslagen doen je de vraag stellen of je te hard was. Syriëstrijders kunnen hier op niet veel begrip rekenen. Maar als ik zie hoe ik me voelde toen vier cartoonisten werden vermoord, kan ik ook begrijpen dat je uit woede naar een ver land trekt om er te gaan vechten.’

Na de beschouwende inleiding van Machiels neemt Fritz (ook bekend als Fritz Van den Heuvel, een pseudoniem voor Joris Vermassen) het woord. ‘Een deel van een cartoon wordt altijd ingevuld door de verbeelding van de toeschouwer’, legt hij uit. ‘Waarom is de ene profeet – Jezus- een religieus symbool dat vrij gebruikt mag worden, en de andere niet?’

Fritz, die vroeger ook als stand-upcomedian op het podium heeft gestaan, houdt een bevlogen betoog. Hij vraagt zich onder meer af waarom hij in al die jaren van Mohammed ‘is afgebleven’, waarom hij er geen tekeningen over maakte? Volgens hem heeft een en ander te maken met de fatwa die uitgesproken is op Salman Rushdie. Toen is volgens hem de angst beginnen binnensijpelen, met als totale escalatie de Deense Mohammedcartoons. ‘Die cartoon was niet grappig, en niet goed getekend, maar de aanleiding was wel een maatschappelijk probleem. Namelijk een uitgever van kinderboeken die geen tekenaar vond voor een boek over de profeet.’ (Ook journalist voor Knack.be Rudi Rotthier maakte schreef dit weekend een stuk ‘Wat we misschien van ‘De Duivelsverzen kunnen leren’)

‘Er wordt om de hete brij heengedraaid’

‘Ik ben een drama queen’, geeft Fritz zelf aan, terwijl hij geanimeerd zijn innerlijke tweestrijd uitlegt. ‘Maar er wordt om de hete brij heen gedraaid. We dachten dat we vrij waren, maar is dat wel zo? Want het probleem is dat wie een cartoon maakt over de profeet, automatisch mensen beledigd. En dat grote groepen mensen opgevoed worden met het idee dat ze zich beledigd moeten voelen als ze een afbeelding van de profeet zien.’

Net als Hans Teeuwen de afgelopen dagen Fritz aarzelt Fritz niet om de islam bij naam te noemen. (De filmpjes die de Nederlandse cabaretier maakte na de aanslagen kan u hier herbekijken)

Als cartoonist heeft hij zich ook gestoord aan de opiniestukken waarin de afgelopen dagen gesteld werd ‘dat de cartoonisten van Charlie Hebdo toch wel héél ver gingen’. Maar is dat wel zo?, vraagt Fritz zich af.’

‘Er is een verschil tussen beledigen en zich beledigd voelen’

‘We moeten respect hebben, lees ik dan. Maar wat betekent dat?’, werpt hij de aanwezige leerlingen voor de voeten. Alweer een ongemakkelijke vraag, want: ‘Er zal àltijd iemand zijn die zich beledigd zal voelen door een cartoon. Elke tekening kàn voor iemand kwetsend zijn. Maar er is een verschil tussen actief iemand beledigen of iemand die zich beledigd voelt. En dat verschil ontbrak in veel van die opiniestukken van de laatste dagen.’

Kernachtig geformuleerd: ‘Er is een verschil tussen de stijl en de boodschap. En iedereen heeft het recht om een kunstwerk te interpreteren zoals hij of zij dat wil. Maar ik heb even veel het recht om een Mohammed-cartoon te maken. Net omdat ik ervan overtuigd ben dat er ook Mohammed-cartoons zijn waar moslims ook om kunnen lachen.’

Als voorbeeld laat hij een cartoon zien waarop de profeet Mohammed in Montmartre voorbij een schilder wandelt die hem vraagt ‘Karikatuurtje maken?’

Na het geëngageerde betoog van Fritz is het de beurt aan Ilah (Inge Heremans). ‘Ik teken wat ik ken’, steekt zij van wal, terwijl ze zegt dat zij in tegenstelling tot Fritz wel al kritiek kreeg omdat ze ooit eens met Jezus had gelachen in een cartoon.

Meer dan op zelfcensuur legt zij de focus op zelfrelativering. ‘Ook dat is nodig, terwijl ze verwijst naar deze cartoon van Peter Van Straaten. Hoe erg de feiten ook zijn, ook met de reacties die nu soms gegeven worden, moet er volgens haar ook gelachen kunnen worden.

Witty Dutch #cartoonist Peter van Straaten: “Oh, please, nobody even knows you are a cartoonist.” (via @WilmaH) pic.twitter.com/gaFurgQKzI

— Harald Doornbos (@HaraldDoornbos) January 12, 2015

‘Je kan dezelfde grap op verschillende manieren vertellen’, koppelt ze terug naar de opdeling tussen vorm en inhoud waar Fritz het over had. ‘Een grap staat namelijk nooit op zichzelf. Het is de context die ervoor zorgt of iets beledigend is of niet.’

Bij Charlie Hebdo werd met alles en iedereen gelachen, wat volgens Ilah het bewijs is dat de context hier volledig uit het oog is verloren.

‘Ik ben nooit bang’

Zelf kiest ze niet voor de confronterende stijl van het Franse blad. ‘Ik maak gebruik van de kwestbaarheid van de mensen in mijn cartoons’, legt ze uit. ‘En eigenlijk kan je daar verder mee gaan. Je kan meer zeggen zonder mensen voor het hoofd te stoten.’

‘Ik hou er van om mensen geniepig te pakken’, klinkt het. ‘Dan kan je ze met een tekening raken, voor ze verblind zijn door woede.’

Toch geeft ze aan dat aan haar cartoons ook veel gewetensonderzoek vooraf gaat. ‘Ik ben nooit bang’, zegt ze. ‘Als iemand beledigend is, dan is het eigenlijk zijn of haar probleem. Want ik weet dat mijn bedoelingen nobel zijn.’

RIP #CharlieHebdo #paris. Dessin/cartoon : #cordelia #ilah #JeSuisCharlie pic.twitter.com/kl3LCBE2bD

— ilse hendrickx ? (@ilse1968) January 7, 2015

‘Ik heb eigenlijk niets zinnigs te zeggen’, vertelt Lectrr (Steven Degryse) wanneer hij de micro overneemt. ‘Wij cartoonisten zijn op een paar dagen gebombardeerd van peetjestekenaars tot vrijheidsstrijders. En dat is onzin natuurlijk.’

Ondanks zijn luidruchtige relativering heeft de cartoonist wel een verhaal dat steek houdt. ‘Het is belangrijk dat wij niet au sérieux genomen worden’, stelt hij. ‘Want wij hebben onze tijd nodig om te tekenen, niet om interviews te geven.’

‘Wij moeten gezien worden als nar’, vat Lectrr het samen. ‘Want ook in België doen we dagelijks strafbare feiten, namelijk mensen beledigen. Maar niemand neemt ons serieus, omdat dat onze rol is. En dat moet onze rol blijven. Cru gesteld: ik hoop dat als er volgende maand een gelijkaardige bijeenkomst georganiseerd wordt, dat hier geen kat meer op afkomt. We hebben nu al te veel deelgenomen aan het debat, en dat is vergif.’

Lectrr over vrijheid. pic.twitter.com/sjTsgPbXXB

— Jeffrey (@minijeffrey) January 12, 2015

‘We moeten continu aan de poten van onze eigen stoel zagen’

Tot slot geeft hij een interessante kanttekening mee: ‘Je zal mijn mening nooit terugvinden in mijn werk’, geeft hij aan. ‘Ik stuur altijd drie of vier cartoons door, waaruit de krant er één kan kiezen. Maar ik zorg er altijd voor dat ze met elkaar in conflict zijn. Dààr gaat vrije meningsuiting voor mij ook over. We moeten continu aan de poten zagen van de stoel waarop we zitten.’

Fred (Frederik Van den Stock) gaat daarop verder in op de vraag of je met alles kan lachen. ‘Ja, maar als je met gruwel lacht, zorg dan ook dat je er iets over te zeggen hebt’, is zijn antwoord. ‘Als je gemeen bent, wees dan correct in je beledigingen. Het is belangrijk dat je als wakkere burger het beeld gebruikt als wapen.’

‘Ik probeer wel om mijn mening te verkondigen in mijn werk’, legt hij uit. ‘Dat betekent niet dat mensen mij moeten volgen. Maar zelf vind ik het belangrijk dat ik onrechtvaardigheden of fouten in het systeem als onderwerp neem.’

Mohammed als cirkel

Politici tekent Fred liever niet te veel. ‘Je moet kritisch zijn voor politici, maar ze zijn zo ijdel dat ze in veel gevallen zo ijdel dat ze net blij zijn als er een cartoon van hen verschijnt. Net daarom ben ik zo jaloers op Charlie Hebdo. Zij slagen er wel in om hun ware aard of dubbelzinnige bedoelingen in een beeld te bundelen.’

Bij profeten ligt dat moeilijker. ‘Als je een cirkel tekent, en je schrijft eronder: ‘Dit is Mohammed’, heb je dan de profeet getekend, en is dat dan beledigend, en waarom?’, vraagt hij zich af.

Tot slot neemt Marec (Marc De Cloedt) het woord. Hij is nog steeds erg geëmotioneerd door wat er vorige week in Parijs is gebeurd. ‘Die mensen waren mijn voorbeelden, omdat ze tekenden over het leven’, steekt hij van wal. ‘Wij mogen de god van de islam niet tekenen, maar zij hebben wel mijn goden vermoord.”Charlie Hebdo liep voorop in de strijd, maar ze zijn op een bom getrapt’, vindt Marec. ‘Ik had mensen voor mij uit lopen, maar nu kan ik enkel nog achterom kijken, naar mijn jongere collega’s hier, en jullie, de studenten en misschien de cartoonisten van morgen.’

RT @jaakdevuyst: @debrackeleer @hgillijns enkel Marec heeft de moed gehad #JeSuisCharlie echt waard te zijn. Respect! pic.twitter.com/GdInSrWMjn

— Hans Gillijns (@hgillijns) January 8, 2015

‘Ik voel me niet bedreigd, maar als we hier aan toegeven, dan staan er morgen nieuwe profeten aan ons deur. Ik zie om me heen dat er steeds groter wordende groepen mensen zijn die niet kunnen lachen met zichzelf.’ Hij vertelt een anekdote over zijn passage in de De Zevende Dag waar hij een opmerking maakte over de nieuwjaarsreceptie van de N-VA. ‘Iemand van de redactie vertelde dat hij dat jammer vond. Maar ik vind dat ik ook moet kunnen lachen met de profeet van Vlaanderen.’

‘Wie onterecht aangevallen wordt, verdient verdediging’

Want hoewel geëmotioneerd, vat Marec heel goed zijn missie samen. ‘Als kind was ik de kleinste van de klas, en ik zag hoe mijn klasgenoten de dikke jongen in onze klas pestten. Op een gegeven moment ben ik naast hem gaan staan.’

Het is een verhaal uit zijn kindertijd, maar met een belangrijke link naar zijn werk nu. ‘Wie onterecht aangevallen voelt, verdient verdediging. Dat is wat wij moeten doen als cartoonisten.’

Is de nar nog wel de nar?

Als afsluiter stelt Fritz voor om een minuut te lachen. ‘Tot nu toe hebben we enkel maar minuten stilte gehad als eerbetoon. Dan houdt lachen toch meer steek.’

Lachen zonder directe aanleiding, als dat te lang duurt neigt het naar de waanzin. Maar gelukkig heeft Fritz een zeer aanstekelijke lach, zodat het niet lijkt alsof het auditorium zit te lachen tegen beter weten in.

Want net als bij de passage van Alex Agnew in ‘Reyers Laat’, is het ook tijdens dit gesprek een heel aparte ervaring om humoristen op een ernstige manier over hun vak te horen vertellen. Hoewel hun visies op wat een cartoon moet zijn en moet doen, redelijk uiteenlopend lijken te zijn, tonen ze stuk voor stuk wel een eigen kijk op de kunst en op de wereld. Elk met een manier van werken waar iets voor te zeggen valt. Hoewel ze het stuk voor stuk ontegensprekelijk zijn, bestaat er niet zoiets als ‘de cartoonist’. Ook die vaststelling ging de afgelopen dagen soms wat verloren in de stroom aan opiniestukken.

Want regeringsleiders kunnen op een rij lopen in Parijs, uiteindelijk zijn het toch vooral de commentaren en analyses van de cartoonisten zelf, van tekenaars, comedians en kunstenaars die over dit thema het meeste steek houden.

Maar als de meest wijze woorden van de nar komen, is hij het dan nog wel? Of nét wel?