Factcheck: nee, onze coronavaccins zitten niet meer in experimentele ‘fase 3’

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Alle coronavaccins die in België in Nederland worden gebruikt, zitten in fase 4 van het vaccinonderzoek. Dat wil zeggen dat ze zijn goedgekeurd voor gebruik en dat de gegevens over de vaccinatie van de bevolking worden bijgehouden en opgevolgd. Een op sociale media vaak gedeelde afbeelding stelt dat de vaccins nog steeds ‘in fase 3’ zitten. Dat klopt niet.

Op 4 juni deelt de Facebookpagina Nederland in Verzet onderstaande afbeelding. De pagina, die 43.669 volgers telt, staat naar eigen zeggen voor een ‘ander soort politiek’. De post wordt 581 keer gedeeld, 61.800 mensen zien de afbeelding op hun tijdlijn passeren. Ook op Twitter wordt de afbeelding gedeeld.

‘Ik ben geen proefkonijn’, is in grote letters op de afbeelding te lezen. De prent toont vier foto’s van kinderen met een mondmasker. Onder de foto’s staat: ‘Het vaccin bevindt zich nog steeds in fase 3, langetermijneffecten zijn niet bekend. Wilt u letsel op uw geweten hebben?’ Daaronder volgen de hashtags #ikbengeenproefkonijn, #handenthuis en #blijfvandekinderenaf.

Dat de coronavaccins nog in fase 3 zitten, dat ze ‘experimenteel’ zouden zijn, dat ze nog in de ’testfase’ zitten of dat ze nog niet goedgekeurd zouden zijn: het zijn claims die we wel vaker tegenkomen op sociale media. Ook tonen mensen zich wel vaker, zoals in dit geval, bezorgd over het vaccineren van kinderen tegen covid-19.

Klopt er iets van die claims? Hoe zit het vaccinonderzoek in elkaar en wat houden die verschillende fases precies in? We zoeken het uit.

Vijf fases

Het klassieke traject bestaat uit vijf fases (fase 0 tot en met 4), van preklinische studies tot definitieve goedkeuring. In België en Nederland worden de coronavaccins van Pfizer/BioNTech, Moderna, AstraZeneca en Johnson & Johnson gebruikt. Alle vier doorlopen ze al deze fases.

Preklinisch

Tijdens fase 0 – het preklinisch onderzoek – wordt een kandidaat-vaccin ontwikkeld in het labo en daarna getest, eerst op menselijke cellen in vitro, daarna op proefdieren. In die fase wordt onderzocht of het vaccin veilig is, wordt nagegaan welke dosis nodig is en in welke mate het vaccin eventueel nevenwerkingen veroorzaakt. Daarna worden dieren blootgesteld aan het virus om na te gaan of de vaccins werken.

Klinisch

Daarna, tijdens de klinische tests, worden de kandidaat-vaccins toegediend aan een kleine groep van 20 tot 100 gezonde proefpersonen, om de veiligheid van het vaccin na te gaan (fase 1).

In fase 2 wordt bij enkele honderden proefpersonen de veiligheid verder bestudeerd en wordt onderzocht of het kandidaat-vaccin werkt en wat de optimale dosis is.

Fase 3

De derde fase van de klinische proeven gebeurt bij tienduizenden mensen, om te testen of de vaccins veilig zijn en effectief werken in vergelijking met een placebo. In deze fase komen ook eventuele bijwerkingen aan het licht.

Hoe lang het onderzoek in fase 3 duurt voor het voldoende zeker is dat een vaccin werkt, hangt af van het aantal covidgevallen in het onderzoek. Pfizer kon bijvoorbeeld concluderen dat zijn vaccin werkte toen er 170 gevallen van covid-19 bij de deelnemers waren vastgesteld: 162 gevallen in de groep die een placebo kreeg en 8 in de groep die het vaccin kreeg.

‘Die onderzoeksfases zijn voor de bij ons gebruikte coronavaccins op dezelfde manier verlopen als bij andere vaccinonderzoeken’, benadrukt vaccinologe Isabel Leroux-Roels (UZ Gent). De coronavaccins zijn zelfs op een groter aantal mensen getest dan veel andere vaccins. ‘We spreken over steekproeven van 25.000 à 45.000 deelnemers. Ter vergelijking: het vaccin Bexsero (tegen meningokokken type B) bijvoorbeeld, werd geregistreerd nadat het bij minder dan 9000 deelnemers was getest.’

Goedkeuring

Pas wanneer de resultaten van fase 3 bekend zijn, kan de fabrikant een goedkeuringsaanvraag indienen voor het vaccin bij de Europese autoriteiten. Het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) staat in voor de evaluatie en de goedkeuring van het vaccin. Pas als het vaccin aan alle voorwaarden voldoet, krijgt het een handelsvergunning en kan het op de markt komen.

Het EMA heeft ondertussen vier coronavaccins goedgekeurd. Het eerste was dat van Pfizer en BioNTech, dat op 21 december 2020 groen licht kreeg. Het vaccin van Moderna werd op 6 januari 2021 goedgekeurd door het Europees Geneesmiddelenagentschap en op 29 januari 2021 volgde het vaccin van AstraZeneca. Het vaccin van Johnson & Johnson werd goedgekeurd op 11 maart 2021.

Het ging bij de vier vaccins om een voorwaardelijke goedkeuring, die kan worden omgezet in een definitieve als aan alle voorwaarden is voldaan die zijn vermeld helemaal achteraan in het EMA-beoordelingsrapport van elk vaccin. Die voorwaarden houden onder meer in dat de finale studierapporten (dus na het beëindigen van de fase-3-studie) moeten worden ingediend, zodat alle data kunnen worden geëvalueerd.

Volgens het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) hebben de vaccinontwikkelaars in het fase 3-onderzoek en het onderzoek dat daaraan voorafging, al bewezen dat de goedgekeurde vaccins werken en veilig zijn en dat de eventuele risico’s heel klein zijn. ‘Dit betekent dat ze niet “experimenteel” zijn en niet meer in fase 3 zitten’, zegt Leroux-Roels.

Fase 4

Eens een vaccin op de markt is en op grote schaal wordt gebruikt, blijven de onderzoekers de gegevens over de veiligheid en de werkzaamheid in real life bijhouden en opvolgen (fase 4).

In de follow-upstudies wordt ook de duur van de bescherming geëvalueerd en kunnen ook zeer zeldzame bijwerkingen worden opgespoord, die bijvoorbeeld slechts één op de 50.000 mensen treffen.

‘Fase 4 is geen experiment, maar de normale procedure’, zegt Leroux-Roels. ‘Dat betekent dus niet dat de mensen die het vaccin krijgen “proefkonijnen” zijn. Alle gegevens worden bijgehouden omdat sommige bijwerkingen zo zeldzaam zijn dat ze tijdens onderzoek voorafgaand aan toelating niet op te sporen zijn. Het zou echter onethisch zijn om mensen een goed werkzaam vaccin te onthouden voor een virus dat op grote schaal circuleert vanwege een theoretisch bijzonder klein risico op bijwerkingen.’

Wanneer toch een zeldzame of onverwachte bijwerking wordt vastgesteld, wordt de situatie geëvalueerd en worden, indien nodig, maatregelen genomen Soms wordt de bijsluiter aangepast of wordt bijkomende informatie gegeven aan de patiënten en de gezondheidszorgbeoefenaars.

Fase-3-studies nog lopend

Als bewezen is dat de vaccins werken en dat fase 4 loopt, wil dat niet zeggen dat fase 3 meteen wordt stilgelegd. ‘Meestal blijft die nog een jaar of zelfs langer na de goedkeuring van het vaccin lopen’, zegt Leroux-Roels. ‘Niet omdat we complicaties op langere termijn verwachten, maar omdat we de duur van de bescherming verder willen opvolgen.’

Het fase-3 onderzoek naar het Pfizer-vaccin blijft nog lopen, zo lezen we op pagina 57 van het EMA-beoordelingsrapport van het vaccin van Pfizer/BioNTech. Ook voor Moderna blijft fase 3 nog lopen, zo staat op pagina 58 van het EMA-beoordelingsrapport van het vaccin. Hetzelfde geldt voor AstraZeneca (pagina 56 van het EMA-beoordelingsrapport AstraZeneca) en Janssen (op pagina 64 van het EMA-beoordelingsrapport Janssen.

Voor Pfizer, Moderna en Janssen worden de proefpersonen uit het fase-3-onderzoek nog tot 2023 opgevolgd, voor AstraZeneca is dat tot 2022. De bedoeling van die opvolging is te achterhalen hoe lang de bescherming duurt.

Dat het fase 3-onderzoek blijft doorlopen nadat een vaccin op de markt is, is niet ongebruikelijk. ‘Ook bij de vaccins voor hepatitis B en de HPV-vaccins (tegen baarmoederhalskanker) is dat gebeurd’, zegt vaccinologe Isabel Leroux-Roels.

Fase-3-studies gebeuren onder strikt gecontroleerde omstandigheden, waardoor er eenvoudiger conclusies kunnen worden getrokken dan bij fase-4-studies. Bovendien kunnen fase-4-studies pas worden opgestart na het bekomen van de handelsvergunning. Maar ook de fase-4-studies, die in real life omstandigheden worden uitgevoerd, leveren belangrijke informatie.

Anderzijds kunnen ook fase-3-studies opgestart worden voor geneesmiddelen of vaccins die al op de markt zijn. Voorbeelden daarvan zijn de fase-3-studies van Pfizer bij zwangere vrouwen en bij kinderen. ‘Wanneer een vaccin bij volwassenen (18+) al in fase 4 zit, kunnen er op hetzelfde moment nog fase-1, fase-2 en fase-3-studies lopen bij andere groepen’, zegt Isabel Leroux-Roels, die vermoedt dat de mogelijke verwarring daar haar oorsprong vindt.

Kinderen

‘Toen het Pfizer-vaccin al volop gebruikt werd bij volwassenen (fase 4), liepen nog volop de fase-1-2-3-studies bij kinderen’, zegt de vaccinologe. ‘Het vaccin van Pfizer is ondertussen ook al goedgekeurd voor kinderen vanaf 12 jaar en wordt op grote schaal gebruikt – fase 3 is dus al achter de rug. De andere coronavaccins zijn nog in klinische ontwikkeling bij kinderen.’

‘Het feit dat de veiligheid zo goed is bij volwassenen is geruststellend, én een vereiste vooraleer er mag gestart worden met studies bij kinderen’, benadrukt Leroux-Roels. ‘Die studies bij kinderen dienen om te zien of de bijwerkingen in dezelfde lijn liggen als bij volwassen en of dezelfde dosis of een andere (lagere) dosis nodig is. Bijwerkingen bij kinderen kunnen anders zijn. Zo zien we vooral bij jonge kinderen bijvoorbeeld wat meer koorts na vaccinatie.’ Ook de meldingen van myocarditis (ontsteking van de hartspier) en pericarditis (ontsteking van het membraan rond het hart) bij een klein aantal mensen na vaccinatie met een covid-19-vaccin moeten volgens de vaccinologe verder opgevolgd worden.