Factcheck: nee, dierproeven zijn niet overgeslagen bij de ontwikkeling van de coronavaccins

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Volgens een Facebookbericht zijn de dierproeven overgeslagen bij het ontwikkelen van de coronavaccins. Dat klopt niet. Alle vaccins tegen covid-19 die in ons land gebruikt (zullen) worden, zijn op dieren getest. Wel konden sommige dierproeven worden ingekort en mocht de eerste fase van het onderzoek op mensen al worden opgestart terwijl de dierproeven nog liepen, omdat de gebruikte vaccintechnologie al eerder was getest.

Op 30 december 2020 post een man onderstaand bericht op zijn Facebookpagina. Bijna 2000 mensen krijgen het op hun tijdlijn te zien.

Bij de ontwikkeling van de coronavaccins is een belangrijke stap overgeslagen, zegt de man: het testen op dieren. Bij zijn bericht plaatst hij een screenshot afkomstig van de website VRTNWS. We zien de titel ‘Kan een vaccin wel veilig zijn als het zo snel ontwikkeld is?’ en daaronder: ‘Er is geen enkele stap in het testen van het vaccin overgeslagen. Het grote verschil zit hem in de enorme prioriteit die het coronavirus gekregen heeft. In de video ontdek je waarom dat zo belangrijk was.’

De video maakt deel uit van een op 30 december verschenen dossier over de veiligheid van de coronavaccins en de vragen die mensen daarover hebben. In het korte filmpje legt professor vaccinologie Isabel Leroux-Roels (UGent) uit hoe de ontwikkeling van de vaccins zo snel is kunnen gebeuren: onder meer omdat wetenschappers ander werk lieten vallen en omdat men verschillende fases in de ontwikkeling tegelijkertijd liet lopen. Over het overslaan van dierproeven zegt de vaccinologe niets.

Moderna

In een van de reacties op de Facebookpost vraagt iemand op welke bron de man zijn bewering over het overslaan van de dierproeven baseert. De auteur van het bericht geeft daarop een link mee naar een artikel op de Amerikaanse website Live Science.

Het artikel, dat op 13 maart 2020 verscheen, gaat over de ontwikkeling van het coronavaccin van Moderna en legt uit dat de vaccinontwikkelaars al waren begonnen met het rekruteren van deelnemers voor de klinische proeven – dat zijn de proeven op mensen – , terwijl ze op dat moment nog niet hadden aangetoond dat het kandidaat-vaccin een immuunrespons opwekte bij dieren.

Dat is een afwijking van de gebruikelijke manier van werken bij vaccinontwikkeling, waarbij onderzoekers het kandidaat-vaccin eerst aan proefdieren toedienen om na te gaan of het veilig en werkzaam is, en ze pas daarna mensen rekruteren voor klinische proeven.

Parallel

De auteur van het artikel op Live Science verwijst op zijn beurt naar een artikel over hetzelfde onderwerp dat op 11 maart 2020 op Stat News verscheen. Dat is een Amerikaanse website die over gezondheid, geneeskunde en wetenschap bericht.

In dat artikel komt chief medical officer Tal Zaks van vaccinontwikkelaar Moderna aan het woord. Hij bevestigt dat de wetenschappers van Moderna nog aan het preklinische onderzoek (op dieren) werkten, terwijl het bedrijf al deelnemers voor de klinische proeven (op mensen) zocht voor zijn kandidaat-vaccin.

Het artikel citeert ook Mark Feinberg, voorzitter en ceo van het International AIDS Vaccine Initiative. ‘Als je in een jaar of anderhalf jaar een vaccin wilt ontwikkelen, dan dringt een andere aanpak zich op’, zegt Feinberg.

Die nieuwe aanpak bestond echter niet uit het overslaan van de dierproeven, zoals de auteur van de Facebookpost stelt, maar wel uit het deels gelijktijdig laten lopen van de dierproeven en de eerste fase van de testen op mensen. Die manier van werken was volgens Feinberg ook de enige optie, gezien de context van de pandemie op dat moment.

Op 18 maart 2020 vond een digitale vergadering plaats van de International Coalition of Medicines Regulatory Authorities (ICMRA), de overkoepelende organisatie van de nationale geneesmiddelenagentschappen. Aan die vergadering namen vertegenwoordigers van meer dan twintig agentschappen deel, net als experten van de Wereldgezondheidsorganisatie(WHO) en de Europese Commissie. Tijdens die vergadering werd afgesproken dat de eerste testfase op mensen – dus bij een kleine groep van gezonde proefpersonen – en de dierproeven deels parallel konden worden uitgevoerd, zodat de coronavaccins sneller konden worden ontwikkeld.

EMA

Ook al liepen de preklinische en de klinische onderzoeksfasen deels gelijktijdig, van het overslaan van de dierproeven was dus geen sprake bij de ontwikkeling van het coronavaccin van Moderna. Dat blijkt ook uit het beoordelingsrapport van het Europese geneesmiddelenagentschap (EMA), dat een samenvatting bevat van alle beschikbare preklinische en klinische gegevens. Daarin lezen we dat Moderna zijn vaccin testte op muizen, ratten, hamsters en apen. (Hoofdstuk 2.3: Non-clinical aspects)

Pfizer/BioNTech testte zijn vaccin op muizen, ratten en apen. Die tests zijn beschreven in het beoordelingsrapport van het EMA. AstraZeneca werkte voor de dierproeven met muizen, varkens, fretten en apen, zo zegt het EMA-rapport over dat vaccin.

Voor het coronavaccin van Johnson & Johnson, dat het EMA op 11 maart 2021 goedkeurde, is het beoordelingsrapport nog niet beschikbaar op de EMA-website. Uit een persbericht van Johnson & Johnson van 30 juli 2020 en uit een studie die op 30 juli 2020 in Nature verscheen, blijkt dat Johnson & Johnson zijn kandidaat-vaccin bij apen testte.

Verkort traject

‘Alle vaccins hebben het stadium van de dierproeven doorlopen’, bevestigt professor vaccinologie Isabel Leroux-Roels (UGent). ‘Wel is het zo dat een aantal bedrijven hun vaccintechnologie al op dieren hadden getest bij de ontwikkeling van andere vaccins. Zij beschikten dus al over veel preklinische gegevens en mochten daarom de preklinische tests inkorten. In die gevallen werden de gegevens van die eerdere proeven mee opgenomen in het evaluatierapport van de autoriteiten.’

‘In het geval van Johnson & Johnson bijvoorbeeld volstond een verkort preklinisch traject omdat zij al veel preklinische en klinische data hadden’, aldus Leroux-Roels. ‘De technologie die zij gebruikten voor hun coronavaccin hadden ze eerder al gebruikt in hun onderzoek naar vaccins tegen ebola, hiv, RSV en sars.’ Dat vertelde ook Johan Van Hoof, die bij Johnson & Johnson de ontwikkeling van het vaccin in goede banen leidt, onlangs nog in een interview met Trends.

Meevaller

‘Het was een enorme meevaller dat de vaccinplatformen die voor de coronavaccins zijn gebruikt, al bestonden, en dat ze al waren getest bij de ontwikkeling van vaccins tegen bijvoorbeeld influenza en rabies’, zegt professor Niek Sanders, die aan de Universiteit Gent mRNA-vaccins ontwikkelt en evalueert.’ In de afgelopen vijftien jaar zijn er al meer dan twintig studies gebeurd met mRNA-geneesmiddelen. We hadden anders nooit zo snel vaccins tegen covid-19 gehad.’

Sanders bevestigt dat er geen enkel vaccin op de Europese markt is gekomen dat niet op dieren is getest. ‘In sommige gevallen is er inderdaad al begonnen met de eerste fase van de testen op mensen terwijl de dierproeven nog liepen, maar nooit voordat de eerste resultaten van de testen bij proefdieren beschikbaar waren. Zo blijkt uit een artikel in Nature, verschenen op 5 augustus 2020, dat het Moderna-vaccin effectief was bij muizen.’

‘Het Amerikaanse geneesmiddelenagentschap (FDA) en het Europese geneesmiddelenagentschap (EMA) leggen strenge voorwaarden op om bij de vaccinontwikkeling een verkort traject te kunnen doorlopen’, zegt Sanders. ‘Een versneld traject wordt enkel toegestaan wanneer er al een vaccinplatform is waarvan de veiligheid is bewezen doorheen het volledige testtraject bij dieren én in de eerste fase van de proeven op mensen.’