Belgische bedrijven bouwen mee aan het WK voetbal in Qatar. Hebben zij ook doden op hun geweten? Vakbondsman Luc Cortebeeck trekt sinds 2016 aan de alarmbel.
In februari 2011 trekt Vlaams minister- president Kris Peeters (CD&V) op handelsmissie naar Qatar. Drie maanden eerder haalde de Golfstaat de organisatie van het WK voetbal 2022 binnen: de entourage van Peeters heeft de missie in ijltempo opgezet. Buitenlandse trips van politici veroorzaken doorgaans weinig deining in de vaderlandse pers. Ditmaal wel. Peeters wordt rondgereden in een wagen waar de Belgische driekleur op wappert. Een minirelletje ontstaat: is dat wel gepast voor de Vlaamse regeringsleider? ‘Ik ben hier niet om met vlaggen te zwaaien’, reageert Peeters in Het Laatste Nieuws. ‘We willen hier, in Qatar, graag een stadion bouwen voor het WK voetbal. En dan kan het me niet schelen of het een Belgisch stadion is of een Vlaams, als onze bedrijven het maar bouwen.’
In het holst van de nacht trokken we naar een wooncompound in de woestijn. Daar hoorden we hoe het er werkelijk toeging.
Vakbondsman Luc Cortebeeck
In 2015 worden de inspanningen nog opgevoerd. Een monsterdelegatie met prinses Astrid, 6 ministers en 247 Belgische bedrijven reist door Qatar, op zoek naar WK- contracten. Zakenkrant De Tijd noemt het ‘de grootste Belgische handelsmissie ooit’. Dit keer gaat het niet om bouwopdrachten, want die zijn dan allang uitgedeeld. Sommige deelnemende bedrijven hebben een link met sport, zoals kunstgrasproducent Desso of Barco, gespecialiseerd in beeldtechnologie. Maar ook Katoen Natie tekent present, net als Brussels Airport, Elia en zelfs Lotus Bakeries. Minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders (MR), minister van Energie Marie-Christine Marghem (MR), staatssecretaris voor Buitenlandse Handel Pieter De Crem (CD&V) en Vlaams minister van Economie en Innovatie Philippe Muyters (N-VA) komen hun zaak bepleiten. We hebben met enkele politici contact opgenomen voor hun herinneringen aan de trip naar Qatar. Niemand bleek beschikbaar voor een reactie.
De Belgische handelsmissies waren nochtans een succes. Bouwbedrijf Besix haalde het contract binnen voor het Al Janoubstadion, een architectonische parel met 40.000 zitplaatsen, en mocht het bestaande Khalifastadion uitbreiden: opdrachten van respectievelijk 587 en 307 miljoen euro. Sarens Kranen tilde het dak op het Al Baytstadion, waar de openingsmatch zal worden gespeeld. Het Luikse EVS staat in voor de doellijntechnologie. Licht, geluid, het digitale accreditatiesysteem: Qatar 2022 rekent ervoor op Belgische firma’s. Zelfs het gras komt uit België. ‘Verweven met synthetische vezels, een Belgische uitvinding’, zegt Diego Algaba van de Belgian Sports & Entertainment Technology Club. Deze onderafdeling van werkgeversorganisatie Agoria werd opgericht na een toespraak van IOC-voorzitter Jacques Rogge. De Club is de drijvende kracht achter de handelsmissies. ‘Rogge merkte toen, terecht, op dat de Belgen top zijn in sporttechnologie, maar dat we ons beter moeten promoten. Intussen zijn honderd bedrijven lid van de Club, die een referentie is in het buitenland. Dat een klein land als België zo veel contracten voor het WK in Qatar wist binnen te halen, bewijst onze expertise.’
6500 doden
Het forse Belgische aandeel in het Wereldkampioenschap in Qatar heeft intussen wel een bijklank gekregen. Over een halfjaar, op 21 november 2022, rolt de eerste bal in Qatar. Het is een vast ritueel dat in de aanloop naar een groot sporttoernooi heisa ontstaat over sociale wantoestanden in het gastland, of zelfs over schendingen van mensenrechten. Alleen foute regimes bleken het laatste decennium immers bereid de enorme kosten van een wereldkampioenschap voetbal of de Olympische Spelen te dragen. Daar komt verandering in, want het Westen maakt een opvallende comeback als sportorganisator. De komende Olympische Zomerspelen vinden plaats in Parijs (2024), Los Angeles (2028) en Brisbane (2032). Het volgende WK voetbal is een gedeelde organisatie van de Verenigde Staten, Canada en Mexico.
De tournee langs de ondemocratische regimes maakt in november dus nog een laatste stop in Qatar, een schiereiland in de Perzische Golf, ten oosten van Saudi-Arabië. Begin jaren zeventig werd er de derde grootste gasreserve op aarde ontdekt. De familie Al-Thani, die al honderdzeventig jaar het emiraat Qatar leidt, werd in één klap onmetelijk rijk. Het gasgeld bezorgde Qatar een curieuze demografie. Er zijn 313.000 etnische Qatarezen, van wie zo’n 6000 deel uitmaken van de koninklijke familie, maar het werk wordt gedaan door 2,3 miljoen buitenlandse werkkrachten. Daar komen er elk jaar zo’n 100.000 bij, voornamelijk Indiërs, Bengalezen en Filipijnen. In 1997 telde het emiraat amper een half miljoen inwoners. De bevolkingsexplosie en bijbehorende bouwwoede is ongezien.
Dat buitenlandse arbeiders in Qatar slecht behandeld worden, was bekend, maar door een artikel in The Guardian werd het probleem telbaar. De Britse krant vroeg sterftecijfers op bij landen die gastarbeiders naar Qatar stuurden en becijferde dat in de tien jaar na de toewijzing van het WK in 2010 er ruim 6500 migranten om het leven kwamen in het emiraat. Waarop Qatar meldde dat het sterftecijfer ‘binnen de verwachtingen’ lag, gezien de grootte van de populatie.
Luc Cortebeeck had The Guardian niet nodig om de omvang van de wantoestanden te vatten. In 2016 trok de vakbondsman op onderzoeksmissie in Qatar. Cortebeeck was destijds vicevoorzitter van de Internationale Arbeidsorganisatie ILO. ‘Na een trip door Qatar was mijn Deense collega Jørgen Rønnest geëmotioneerd op mijn kantoor binnengevallen. Rønnest was binnen de ILO vertegenwoordiger van de werkgevers. Hij had op Qatarese werven mensonterende situaties gezien: gruwelijke levensomstandigheden, grootschalige uitbuiting, gevaarlijke werksituaties die onvermijdelijk tot ongevallen moesten leiden. De Qatarese regering lobbyde bij de regeringen opdat ILO zou afzien van een onderzoekscommissie, maar uiteindelijk zijn we toch gegaan, zij het onder een afgezwakt mandaat.’
Qatarees gas
Cortebeeck kreeg een heel andere ontvangst dan Peeters en co. ‘Letterlijk het eerste wat de Qatari me zeiden, was of ik wel besefte hoe belangrijk de LNG-terminal in Zeebrugge is voor de Belgische economie. Die terminal draait grotendeels op Qatarees gas, maar ik negeerde de opmerking. De Qatarezen lieten ons puike bouwwerven zien, waar weinig mis mee leek, maar die opsmukoperatie doorzagen we. In het holst van de nacht trokken we naar een wooncompound in de woestijn. Daar hoorden we hoe het er werkelijk toeging.’
Cortebeeck heeft het over het kafala-systeem , wat letterlijk voogdij betekent. Arbeidsmigranten werden in Qatar als het ware geadopteerd door hun werkgever. De arbeiders dienden hun overtocht naar Qatar zelf te betalen, via een lening van het wervingskantoor. De terugbetaling wordt afgehouden van hun toekomstige loon. Zodra ze aankomen in Qatar is hun paspoort eigendom van hun werkgever en blijkt het loon lager dan beloofd. De migranten kunnen geen kant meer op en belanden in een soort slavernij. ‘De gastarbeiders verblijven in veel te kleine containerdorpen, diep in de woestijn. Velen krijgen nier- en hartproblemen door de lange werkdagen in de hitte: ze durven geen pauze te nemen om naar het toilet te gaan en drinken daarom veel te weinig. Arbeidsongevallen waren schering en inslag. En elke vorm van kritiek leidde automatisch tot een ticket naar een detentiecentrum, waar de omstandigheden zo mogelijk nog erger waren’, zegt Cortebeeck.
Het lijkt me beter dat zulke landen hun geld spenderen aan sport dan aan wapens.
Diego Algaba, Belgian Sports & Entertainment Technology Club
Hebben ook Belgische bedrijven zich aan zulke praktijken schuldig gemaakt? In een rapport van Amnesty International uit 2016 wordt het Belgische Besix aangepakt: bij de bouw van het Khalifastadion zou het bedrijf geen oog hebben gehad voor wantoestanden bij zijn onderaannemers. Op de werven van Besix vonden drie dodelijke ongevallen plaats, waarvan twee bij onderaannemers. ‘In de discussie rond mensenrechten voor migrantenarbeiders profileert Besix zich als een voortrekker’, reageert het bedrijf via mail. ‘We engageren ons formeel om het welzijn van onze 8000 werknemers in het Midden-Oosten te garanderen. Dat uit zich in gezonde werktijden, vrije dagen, leefbare woonkampen en duidelijke contracten met aandacht voor de mens.’ Besix laat weten zich niet met kafala-achtige praktijken in te laten en dat het zijn verantwoordelijkheid nam bij de dodelijke ongevallen, zowel tegenover de familie van de slachtoffers als in opgevoerde preventie.
Volgens Cortebeeck behoorden de Belgische werven bij de beste die hij bezocht in 2016. ‘Ik herinner me bijvoorbeeld dat ze tien verschillende keukens hadden, aangepast aan de culinaire gewoontes van de gastarbeiders – dag en nacht verschil met de wansmakelijke toestanden op andere werven. We werden er met open vizier ontvangen, zonder dat je het gevoel kreeg dat ze iets onder de mat wilden schuiven. Ik vermoed dat Besix nog een tandje heeft bijgestoken zodra de druk vanuit de internationale gemeenschap toenam. Bedrijven van die orde begrijpen heus dat ze volgens het boekje moeten werken. De grote uitdaging hier is: hoe strikt volgen ze hun onderaannemers op? En zijn ze aansprakelijk indien het daar misgaat?’
Papieren hervormingen
Onder druk van Cortebeecks Internationale Arbeidsorganisatie en vernietigende reportages in de westerse pers is er in Qatar wel het een en ander veranderd. In 2019 werd het kafalasysteem officieel af- geschaft. Arbeiders kunnen van job veranderen zonder toestemming van hun werkgever. Er kwam een minimumloon, een klachtendienst en een overheidsfonds voor wanbetaling. Wies De Graeve van Amnesty International Vlaanderen zegt dat het vooral papieren hervormingen zijn. ‘Recent onderzoek toont aan dat deze beloftevolle wetten niet vertaald worden naar de praktijk. Bedrijven zetten via een omweg druk op hun personeel. Wie van job verandert, wordt bijvoorbeeld beschuldigd van diefstal en raakt vast in een juridisch web. Loonbeloftes worden gebroken, te late betalingen komen vaak voor en de werkomstandigheden blijven op sommige werven onaanvaardbaar. De klachtendienst werkt zo traag dat je mag vermoeden dat ze met opzet onderbemand is.’
Cortebeeck spreekt dat niet tegen maar benadrukt dat we de vooruitgang in Qatar niet mogen minimaliseren. ‘Wat daar in korte tijd werd verwezenlijkt, is revolutionair. Vergeleken met Saudi-Arabië of de Verenigde Arabische Emiraten, waar het kafalasysteem nog steeds bestaat, zijn de arbeiders in Qatar beter af. Ik wil Qatar niet verdedigen. Het gaat om een ondemocratisch regime, dat zijn WK voetbal door middel van corruptie verworven heeft. We hebben dat WK wél kunnen inzetten om schrijnende wantoestanden op de agenda te krijgen. Hopelijk inspireert het andere Golfstaten om hun hervormingen over te nemen. Boycots zouden de conservatieve krachten binnen Qatar de wind in de zeilen geven: “Zie je wel: het is nooit genoeg voor de internationale gemeenschap.” Laten we vooral zorgen dat de hervormingen niet worden teruggedraaid. Het gevaar bestaat dat men Qatar vergeet zodra de Wereldbeker is uitgereikt.’
Mensenrechten
In juni speelt de nationale ploeg tegen Nederland, Polen en Wales. Tussen de interlands door komen Amnesty en de Internationale Arbeidsorganisatie de Rode Duivels onderwijzen over mensenrechten. ‘We zullen de voetballers zeggen dat Qatar qua wetgeving vooruitgang maakte, maar dat er in de praktijk nog veel moet gebeuren’, zegt Wies De Graeve van Amnesty. De workshops voor de nationale ploeg kunnen wel eens netelig worden: Toby Alderweireld verdient goed zijn brood in de Qatarese competitie. Kevin De Bruyne speelt voor Manchester City, dat gesponsord wordt door de Verenigde Arabische Emiraten, een land dat het nog minder nauw neemt met de mensenrechten. ‘We willen geen heksenjacht’, zegt De Graeve. ‘Uiteraard kun je Alderweireld de misstanden op de bouwwerven niet aanwrijven. Maar ik wil hem wel informeren. De Rode Duivels hebben een groot maatschappelijk bereik. We hopen dat zij hun steentje willen bijdragen voor iets wat ons allen aanbelangt, namelijk mensenrechten.’
De Voetbalbond legt hotels die de Rode Duivels bezoeken tijdens het WK een lijst voorwaarden voor over arbeidswetgeving, een veilige werkomgeving en de gelijke behandeling van mannen en vrouwen. De KBVB gaat dat ook controleren. In de WK-kwalificatiematch tegen Wit-Rusland droegen de Rode Duivels T-shirts met de tekst ‘Football supports change’: een voorzichtig statement over mensenrechtenschendingen in Qatar, dat mogelijk op het WK een vervolg krijgt. Sommige sponsoren van de KBVB besloten om het wereldkampioenschap te boycotten: ING België, koerierbedrijf GLS, warenhuisketen Carrefour en chocoladeproducent Côte d’Or zullen geen klanten uitnodigen naar Qatar. Ook Besix is een hoofdsponsor van de nationale ploeg, maar doet vanzelfsprekend niet mee aan de boycot. ‘We verkiezen een mentaliteit van continue verbetering en positieve voorbeelden’, meldt het bouwbedrijf.
Luc Cortebeeck vindt de boycottende sponsoren hypocriet: ‘Op zich is het goed dat ze aandacht vestigen op het probleem, maar ze zijn niet consequent. De navrante arbeidsomstandigheden bij de cacaoteelt zijn bekend, maar Côte d’Or gaat wel niet naar het WK. Het depot van GLS in Puurs werd verzegeld door de arbeidsauditeur wegens zware overtredingen tegen de sociale wetgeving. En zijn alle beleggingen van ING even koosjer? De arbeidsmigranten in Qatar hebben sowieso niets aan hun boycot. Een boycot had zin gehad in 2010, bij de toekenning van het wereldkampioenschap. Niet 12 jaar later.’
Sterk signaal
Toen deden de Belgische politici, met de fine fleur van ons bedrijfsleven in hun zog, net het tegenovergestelde. Gezien de gretigheid waarmee destijds handelsmissies werden opgezet, kun je dan vandaag nog met uitgestreken gezicht over een boycot praten? Bij Amnesty International vinden ze het een terechte vraag. Ook in 2011 hadden Kris Peeters en co. beter moeten weten. ‘De penibele situatie van arbeidsmigranten is al decennia bekend’, zegt De Graeve. ‘Wanneer je economisch gewin opzoekt in een land waarvan je weet dat dergelijke praktijken er voorkomen, dan heb je de morele plicht om dat aan te kaarten bij het regime waar je op bezoek gaat. Op zijn minst moet je controleren dat je eigen bedrijven correct werken.’
De Kamer bespreekt momenteel een wetsvoorstel van PS en Vooruit dat Belgische bedrijven aansprakelijk stelt wanneer ze bij buitenlandse opdrachten de mensen-, milieu- of arbeidsrechten schenden. ‘Het zou een sterk signaal zijn als die wet aangenomen wordt nog voor de eerste bal rolt in Qatar’, vindt De Graeve.
Bij de Belgian Sports & Entertainment Technology Club vinden ze het juist een goede zaak dat ons land de banden aanhaalt met Qatar, ook al kun je vragen stellen bij het regime. ‘Na de Spelen in China en het vorige WK voetbal in Rusland hebben onze bedrijven ervaring in hoe ze onder dergelijke omstandigheden toch correct kunnen werken’, zegt Diego Algaba. ‘De situatie in Qatar verbetert niet door er weg te blijven. Onze bedrijven geven ginder het goede voorbeeld en te oordelen naar de nieuwe wind in Qatar heeft dat impact. Bovendien lijkt het mij nog altijd beter dat zulke landen hun geld spenderen aan sport, dan dat ze er bijvoorbeeld wapens mee kopen.’
