Parijse expo toont voetbal als politieke spreekbuis in de Arabische wereld

Nog tot 21 juli loopt er in het Parijse ‘Instituut van de Arabische wereld’ de tentoonstelling ‘Voetbal en de Arabische wereld’. Het is een tocht door elf boeiende verhalen over de relatie tussen sport, identiteit en politiek in de Maghreb en het Nabije Oosten.

Beelden van een verzamelde menigte in de tribune van een voetbalstadion in Beiroet staan naast kiekjes van een grot en twee vrienden op reis. In de eerste zaal van de tentoonstelling ‘Voetbal en de Arabische wereld’ vertelt een fotoalbum het wedervaren van een delegatie voetballers die in de jaren dertig van de vorige eeuw naar Libanon en Syrië trokken voor een toernooi. De toeristische foto’s vormen een van de oudste visuele sporen van het voetbal in de Arabische wereld. De intrede van koning voetbal in het Nabije Oosten dateert al van een halve eeuw eerder, toen kolonialen, soldaten en Britse functionarissen Egyptische studenten overtuigden om een balletje te trappen.

Destijds werd voetbal gezien als een ideaal middel om de lokale bevolking zoet te houden. Niettemin zal de zeer conservatieve ‘Club des Hautes Écoles’ in Caïro vlak na haar oprichting in 1905 de deuren openstellen voor de lokale bevolking, zich hernoemen tot ‘Nadi al Ahli’ en uitgroeien tot een symbool van verzet tegen de koloniale aanwezigheid. Vanaf de opkomst van het voetbal in de Arabische wereld, aan het einde van de negentiende eeuw, tot meer recente ontwikkelingen, fungeerde het spelletje keer op keer als politieke spreekbuis. Voetbal bevorderde de sociale emancipatie en diende als smeermiddel voor de diversiteit in de Arabische wereld.

Maghrebijnse ster

Het idee voor de tentoonstelling komt van Jack Lang. De Franse oud-minister van Cultuur, momenteel voorzitter van het ‘Instituut voor de Arabische wereld’ (IMA) liet zich inspireren door een gelijkaardig evenement dat twee jaar geleden in Marseille werd georganiseerd om voetbal in de Arabische wereld te onderzoeken. ‘We brachten een wetenschappelijk comité samen, met historici gespecialiseerd in sport en migratie, evenals sociologen om het belang van de link tussen voetbal en de Arabische wereld in het verleden en het heden goed te begrijpen’, zegt Aurélie Clemente-Ruiz, directrice van het departement tentoonstellingen van het IMA. ‘Al snel werd duidelijk dat we geen zuiver chronologische tentoonstelling konden opbouwen: de verhalen zijn té verschillend, de periode is té uitgebreid en de algemene context is niet hetzelfde in het Egypte van begin 20e eeuw als in het Midden-Oosten van vandaag.’

Vandaar de beslissing om zich te concentreren op elf specifieke verhalen. In de grote centrale ruimte, naast een enorm scherm van twintig bij vijf meter, waarop supporters in slow motion voorbij defileren, vangt het eerste avontuur aan, met Larbi Ben Barek in de hoofdrol. De Marokkaanse aanvaller, bijgenaamd ‘de zwarte parel van Casablanca’, was de eerste Maghrebijnse ster van het Franse voetbal. Zijn parcours wordt verteld aan de hand van oude krantenknipsels, reportages, foto’s en oude voetbalshirts.

Voetbal en politiek

Doorheen de expo passeren de grote namen van het Arabische voetbal aan de hand van objecten en archieven. Onder hen Honey Thaljieh, de eerste kapitein van de Palestijnse vrouwenploeg, en Rabah Madjer, de man achter het beroemdste hakje in de voetbalgeschiedenis. ‘Bij de Arabische federaties is er maar heel weinig documentatie te vinden over de voetbalgeschiedenis’, zegt Aurélie Clemente-Ruiz. ‘De Franse voetbalbond en de FIFA hebben ons vele zaken uitgeleend, maar we zijn ook zelf op zoek moeten gaan naar informatie en documenten bij particulieren. Het is op die manier dat we de indrukwekkende collectie truitjes ontdekten van Louis Nicollin, de oud-voorzitter van Montpellier.’

In de twee tegenovergestelde hoeken van de eerste zaal, waar de witte zetels op de groene vloer onmiddellijk doen denken aan een voetbalterrein, illustreren kaders de wapenfeiten van de antikoloniale Algerijnse politieke partij ‘Front de Libération National’ (FLN) en het Libanese Nejmeh SC. In de jaren vijftig stelde het FLN de eerste Algerijnse nationale ploeg samen die bestond uit Franse oud-internationals, terwijl Nejmeh SC synoniem stond voor eenheid toen tussen 1975 en 1990 de burgeroorlog in Libanon woedde.

‘We hebben ons snel gerealiseerd dat er in de Arabische wereld een erg sterke link was tussen voetbal en politiek’, zegt Aurélie Clemente-Ruiz. ‘Omdat dit zeker een invalshoek was die ons interesseerde, hebben we dit in de hele expo verder uitgebouwd.’

De wereldbekers

Een juiste keuze, zo bevestigt Marie, een jonge vrouw die haar man Raphaël vergezelt tijdens een bezoek aan de expositie. ‘Ik hou niet van voetbal, dus een context als deze was echt wel nodig opdat ik Raphaël gedurende drie uur in zijn passie zou volgen’, lacht ze. ‘Wat me bevalt, is dat je een blik krijgt achter de sport en de statistieken. Het vertelt me hoe het voetbal kan bijdragen aan de wereld.’ Haar echtgenoot volgt die visie: ‘Het is in feite geen tentoonstelling die puur over voetbal gaat, er zijn raakpunten met de politiek, geschiedenis, economie…’

Een kleine trap leidt ons van de centrale zaal naar een commentaarcabine die virtueel over een stadion hangt. Pech, het systeem ligt momenteel in panne, en dus is het onmogelijk om in de huid van een commentator te kruipen en het doelpunt van Mohamed Salah te herbeleven waarmee hij Egypte naar het WK in Rusland schoot. Of dat van de Tunesiër Ziad Jaziri in de finale van de Afrika Cup in 2004.

Wat volgt, stelt echter geen enkele voetbalfan teleur. In het midden van een kamer, in stemmig gedempt licht, blinken in een vitrinekast de twee enige echte Wereldbekers die Frankrijk won, in 1998 en 2018. Het is de eerste keer dat ze samen te bezichtigen zijn voor het grote publiek. De link met de Arabische wereld ligt voor de hand: de multiculturaliteit van de twee kampioenenploegen en de moeilijk te overschatten rol van Zinédine Zidane, Algerijn van oorsprong en uithangbord van de generatie ‘ black-blanc-beur‘.

Dubbele nationaliteit

In een video van enkele minuten interviewt het IMA enkele specialisten over verschillende thema’s die gelieerd zijn aan de diversiteit binnen de Franse nationale ploeg. Over de kwestie van spelers die de dubbele nationaliteit hebben, toont de international Lilian Thuram zich maar al te realistisch. ‘Spelers met de dubbele nationaliteit hebben niet zozeer iets te kiezen, het is de nationale ploeg die voor hén kiest (…) Over het algemeen geldt: als een speler niet in de Franse nationale ploeg speelt, is het omdat de ploeg hem niet nodig heeft. De beste voetballers spelen bij Frankrijk. Het zou interessant zijn om te kijken of er al eens een zeer performante voetballer geweigerd heeft om voor de Franse nationale ploeg te spelen.’

Hoe dan ook is de afdeling ‘Kampioenen’ een van de hoogtepunten van de tentoonstelling, waar de bezoeker het vaantje van de finale Frankrijk-Brazilië kan ontdekken, of de short die Zizou die avond droeg. Na de relikwieën volgt de film. Uitgezonden op twee enorme schermen krijgt ‘Zidane, een portret van de 21e eeuw’ een andere dimensie. ‘We hadden evengoed een samenvatting kunnen maken van zijn mooiste acties’, zegt Aurélie Clemente-Ruiz. ‘We kozen echter voor een massieve en artistieke expressie. Het is een andere manier om het voetbal te benaderen.’ Op de beelden wordt zelfs de kleinste beweging van Zidane opgepikt door een van de zeventien camera’s, die hem gedurende negentig minuten volgden tijden een match met Real Madrid tegen Villarreal. Krachtige geluiden geven de film de allure van een thriller.

Palestijnse identiteit

Een gigantische foto van een schijnwerper opent de vierde zaal van de expositie. In het schijnsel verzamelen zich tientallen supporters om de match tussen Al-Ahly en Zamalek bij te wonen. Om de sfeer van deze Egyptische derby – een van de meest prestigieuze in de Arabische wereld – maximaal op te roepen, deed het IMA een beroep op de artieste Karim El Hayawan. Zij maakte een audiovisuele installatie waarin ze foto’s en video’s vermengde met sfeergeluiden die op verschillende plaatsen te horen zijn.

Eens de onstuimigheid van de massa is verteerd, wacht de bezoeker de imposante serie van Sacha Petryszyn: ‘ Nous n’irons pas en finale‘ ( wij zullen niet naar de finale gaan, nvdr.). De Franse fotografe verdiepte zich in de manier waarop de Palestijnen het voetbal beleven. Het zijn aangrijpende beelden van de Israëlische muur in Jeruzalem en het officiële Palestijnse stadion in de Gazastrook, dat in 2012 verwoest werd door een luchtbombardement. Maar het meest pakkende beeld is misschien wel dat van een voetbal die vastgeklemd zit tussen twee rijen prikkeldraad, onbereikbaar voor een kind. Dit deel van de tentoonstelling beklemtoont de belangrijke rol die het voetbal speelt voor Palestina, gezien door de ogen van de talrijke kunstenaars die zich engageren in de kwestie.

Khaled Jarrar drijft zijn inspiratie tot het uiterste door. De artiest heeft simpelweg stukken van de Israëlische muur genomen om een voetbal in beton te creëren. ‘Door de hardheid van het materiaal kan hij de ernst en het gewicht van de scheiding tastbaar maken, evenals de onmogelijkheid om op een voetbalveld te spelen dat in twee is gehakt, ‘ legt Florian Molle uit, conservator van het patrimonium van Mucem, het museum voor de beschavingen van Europa en de Middellandse Zee. ‘Echter, het ludieke karakter van het object nodigt uit om de brutale scheidingsfunctie van de muur te overstijgen en er een nieuwe betekenislaag aan toe te kennen. De artiest nodigt ons uit om de muur niet langer te zien als een afsluiting die opgedrongen wordt door de situatie, maar als een element dat we kunnen losmaken van zijn eerste functie om nieuwe ludieke betekenissen te zoeken.’

Ode aan Thaljieh

Als belangrijke figuur in het Palestijnse voetbal heeft ook Honey Thaljieh, medeoprichtster en eerste kapitein van de nationale vrouwenploeg, een stem gekregen in de tentoonstelling. ‘Ik heb me gerealiseerd dat voetbal meer is dan een spel. Het is een krachtig politiek instrument om boodschappen over de Palestijnen naar de rest van wereld te sturen, om komaf te maken met de vooroordelen over vrouwen en om nieuwe mogelijkheden te creëren, ‘ zegt Thaljieh in een interview aan het IMA. ‘Het voetbal geeft ons een identiteit. Wij, die beroofd zijn, die opgegroeid zijn tussen de checkpoints in een oorlogszone, en die dagelijks moeten vechten tegen angst en onzekerheid.’

Het IMA integreert het vrouwenvoetbal ook op een intelligente manier in de expo. De directie koos ervoor om delen van de documentaire ’17’ uit te zenden, die het parcours van de speelsters van het Jordaanse U17-team schetst in het licht van de Wereldbeker 2016. Enkele persoonlijke portretten schetsen de ontplooiing van de speelsters tegen de achtergrond van sociale, familiale en religieuze conventies.

Valse noot uit Qatar

‘Voetbal en de Arabische wereld’ is een geslaagd project. Het opent de ogen voor een kant van het voetbal die in het Westen al eens onderbelicht blijft en legt talrijke verbanden tussen voetbal en politiek. Enige valse noot is het laatste deel van de expo, dat uitgedraaid is op een soort pr-campagne voor Qatar. De maquettes van de toekomstige stadions voor het WK van 2022 mogen doen dromen, er wordt met geen woord gerept over de schrijnende werkomstandigheden van de arbeiders en de enorme ecologische impact.

‘Het was niet onze bedoeling om in die polemiek mee te gaan’, zegt Clemente-Ruiz, die ook geen commentaar geeft bij de laatste beelden van de expo, die een ware ode zijn aan PSG. Vier modellen paraderen over een kleine catwalk, uitgedost in kleding die gecreëerd werd door een Parijse stilist ter ere van sterren als Neymar, Thiago Silva en Kylian Mbappé. De boodschap? ‘PSG is ook een merk buiten het terrein van de sport.’ Misschien, maar kan PSG op dat vlak naast FLN of Honey Thaljieh staan? Daar zijn we niet zo zeker van.