Oekraïne op het EK voetbal 2024: ‘De hoop van de natie’

Sinds de uitbraak van de oorlog lijkt de nationale voetbalploeg van Oekraïne alleen maar sterker. Succes op het EK in Duitsland zou veel betekenen voor de Oekraïners.

‘Toen ik voor de eerste EK-match het volkslied hoorde, heb ik gebleit zoals ze hier in Kortrijk zeggen.’ De Oekraïense Iryna Zbrozhek woont sinds 2001 in België, maar leeft intens mee met de oorlog in haar land. Dagelijks heeft ze contact met vrienden en familie in Odessa. De aftrap van die eerste wedstrijd, Roemenië-Oekraïne, werd op 17 juni gegeven in München. ‘In Duitsland wonen heel wat Oekraïense vluchtelingen van wie er veel naar het stadion zijn gekomen’, zegt Zbrozhek. ‘Hopelijk geeft dit EK mijn landgenoten een emotionele boost.’

Zo zou Oekraïne onrechtstreeks kunnen ‘scoren’ tegen Rusland, dat uitgesloten is van deelname. Of zoals George Orwell het zei: ‘Football is war minus the shooting.’ Russische sportteams en atleten werden na de invasie in Oekraïne verbannen uit internationale competities. ‘De internationale voetbalbonden FIFA en UEFA laten activisme toe, ze hebben partij gekozen voor Oekraïne en kantten zich tegen Rusland’, zegt professor Jeroen Scheerder. Hij doceert sport en politiek aan de KU Leuven.

Tijdens de cruciale EK-kwalificatiematch tegen IJsland liet de UEFA een Oekraïens spandoek hangen: ‘Rusland is een terroristische staat.’ ‘Ongezien in het voetbal’, zegt Scheerder. ‘Op veel voetbalvelden is er sinds de inval vaak een minuut stilte voor oorlogsslachtoffers in Oekraïne. Amateurvoetbalclubs wereldwijd hebben acties opgestart om het land en de inwoners te helpen. Maar wanneer het over Israël en Gaza gaat, zijn sportbonden als de dood om symboliek te tonen. Opmerkelijk hoe verdeeld Europa is over het conflict in Gaza, terwijl in het Westen Rusland een gezamenlijke vijand is.’

Gouden bal

Het komt niet vaak voor dat een land in ­oorlog deelneemt aan een groot sport­toernooi. ‘Oekraïne is een uitzondering’, zegt Scheerder. ‘Maar het is al veel langer dan vandaag een groot sportland. Denk maar aan Sergej Boebka, de legendarische polsstokhoogspringer. Hij kwam uit voor de Sovjet-Unie, maar is een Oekraïense atleet. Hij was lid van het Oekraïense parlement en was tot voor kort voorzitter van het olympisch comité van Oekraïne.’ Na de Russische inval in ­februari 2022 zei Boebka: ‘We staan in onze strijd zeker niet alleen, de hele ­olympische beweging staat achter ons.’

Twaalf jaar geleden organiseerde ­Oekraïne samen met Polen zelf nog het EK voetbal. Sindsdien is het altijd op het EK voetbal present geweest. ‘Oekraïne wil zich al sinds jaar en dag tonen als sportnatie’, zegt Scheerder. ‘En dat is geen banaal nationalisme, zoals de negentig minuten chauvinisme wanneer de Rode Duivels spelen of zoals het zwaaien met Vlaamse vlaggetjes tijdens de Ronde van Vlaanderen. Sport is voor Oekraïne soft power naast de hard power van de oorlogswapens. Ook cultuur en ­muziek worden daarbij ingezet. Begin juni maakte violist Dmytro Udovychenko nog een statement door als winnaar van de ­Koningin Elisabethwedstrijd de hand van het Russische jurylid niet te schudden.’

Toch zijn het vooral (ex-)voetballers die de aandacht vestigen op de oorlog. Igor Belanov komt uit Odessa. In 1986 werd de spits verkozen tot wereldvoetballer van het jaar. Op het WK in Mexico scoorde hij drie keer tegen de Belgen in de legendarische achtste finale die de Rode Duivels met 4-3 wonnen. Belanov kwam toen uit voor de USSR, vandaag gaat hij er prat op dat hij aan het front tegen Rusland vecht als Oekraïense soldaat. ‘Fantastische moed en onuitputtelijke vechtlust’, schreef hij in april 2022 op Facebook bij een foto van zichzelf in een loopgraaf met een geweer in de handen. ­Tijdens een bezoek aan gewonde soldaten in een ziekenhuis in Odessa nam hij zijn Gouden Bal uit 1986 mee. Zo legde hij op sociale media graag de link tussen zijn grootste voetbalprestaties en huidige heroïsche oorlogsdaden.

‘Ik bewonder de sporters die ons land aan het front verdedigen’, vertelt journalist Ruslan Drozdov vanuit Odessa. Oorlog is er deel van de dagelijkse routine geworden. ‘Een keer per dag landt hier een ballistische raket met clustermunitie, laatst viel er één vlak bij ons huis ’, vertelt Drozdov. Hij ­studeerde samen met Iryna Zbrozhek sociologie en werkt al dertig jaar als journalist voor de openbare omroep in Oekraïne. ‘Geregeld gaat het luchtalarm af. Maar in de stad is iedereen aan het werk, mensen zitten op café, liggen op het strand, kinderen spelen… Het leven gaat door.’

Sterspelers gevlucht

In totaal lieten al 300 Oekraïense profsporters het leven. ‘Meer dan 400 sportcentra zijn kapotgeschoten’, zegt professor Scheerder. ‘De Lviv Arena, het stadion van Karpaty Lviv en een van de speelvelden tijdens het EK in 2012, is met hulp van de spelers tot een vluchtelingenkamp omgebouwd. Sommige sportarena’s zijn begraafplaatsen geworden.’

Kort na de inval in februari 2022 smeekten enkele voetballers van Dinamo Kiev en Sjachtar Donetsk samen met hun gezinnen om hulp vanuit een hotel in Kiev. ‘We zijn halsoverkop naar hier gevlucht en we ­voelen ons in de steek gelaten’, zei een van de spelersvrouwen. Drie dagen later staken ze de Roemeense grens over. ‘Dat de sterspelers het land ontvlucht zijn, is niet gecontesteerd door de bevolking’, zegt Scheerder. ‘De inwoners juichen dat toe. Dat deden ze ook in mei toen bokser Oleksandr Usyk de onbetwiste wereld­kampioen bij de zwaargewichten werd door Tyson Fury te verslaan.’

In april 2022 besloot de Oekraïense voetbalbond om de ‘Premjer Liha’ stil te leggen. Sjachtar Donetsk was op dat ­moment koploper. De ploeg werd niet tot kampioen uitgeroepen, maar de Europese tickets werden wel verdeeld zodat de ­Oekraïense clubs konden meedoen aan de Europese toernooien. Zo won Sjachtar twee keer van Antwerp FC in de groepsfase van de Champions League in 2023. Zijn thuiswedstrijd speelde Sjachtar in het Hamburgse Volksparkstadion.

De nationale ploeg werkte de EK-kwalificatiewedstrijden ook niet in Oekraïne af, maar in het Stadion Miejski in Polen. Oekraïne kon zich kwalificeren door als derde te eindigen in een groep met Engeland, ­Italië, Noord-Macedonië en Malta. In de play-offs schakelde het Bosnië-Herzegovina en IJsland uit. Daags voor de beslissende match zagen de spelers op televisie nog beelden van bombardementen op Odessa en Kiev. ‘De kwalificatie is voor het volk en onze strijders’, sprak spits Viktor Tsygankov.

Rode Duivels

Een goed resultaat op het EK zou president Volodymyr Zelensky goed uitkomen. ‘Voor hem is voetbal een geopolitiek marketinginstrument’, zegt Scheerder. ‘Het kan ­helpen om internationaal sympathie te vergaren. Dik tegen de zin van de Russische president Vladimir Poetin. Sport is niet apolitiek. Het is politiek geworden.’

Kan Oekraïne verrassen op het EK? Op 3 juni hield het tijdens een vriendschappelijke wedstrijd gastland Duitsland nog in bedwang (0-0). Een mooi cadeau voor bondscoach en oud-international Sergiy Rebrov, die 50 jaar werd. Gek genoeg heeft de oorlog Rebrov een sterker nationaal elftal opgeleverd. Meer voetballers uit Oekraïne verkasten naar sterke buitenlandse competities nadat ze uit de ‘Premjer Liha’ waren vertrokken. En Oekraïens talent kwam aan de bak in eigen land toen de ­nationale voetbalcompetitie opnieuw werd opgestart. ‘De spelers doen extra hun best omdat ze beseffen dat er een ­grote verantwoordelijkheid op hun schouders rust’, zegt journalist Drozdov. ‘Ze zijn de hoop van de natie.’

In de EK-selectie zitten enkele smaakmakers uit Europese topcompetities: Andrij Loenin deed het uitstekend als vervanger van de geblesseerde Thibaut Courtois bij Real Madrid. Artem Dovbyk en Viktor Tsygankov, de aanvallers van de verrassende nummer drie in Spanje, FC Girona, waren samen goed voor 29 goals in La Liga. Enkele spelers hebben een Belgische link. Serhiy Sydortsjoek komt uit als verdediger bij Westerlo. ‘De oorlog is vreselijk’, zei hij onlangs in Gazet van Antwerpen. ‘Ik ben blij dat ik momenteel niet in Oekraïne woon.’ Roman Jaremtsjoek zult u nog kennen als voormalige spits van AA Gent en Club Brugge.

Volgende woensdag, 26 juni, treft ­Oekraïne de Rode Duivels in Stuttgart. ­Wegens haar dubbele nationaliteit moet Iryna Zbrozhek even nadenken voor wie ze zal supporteren. ‘Toch voor Oekraïne. Een puur emotionele keuze. België gun ik het ook wel. Ik woon hier nu al zo lang.’ Haar man, David Van Dorpe, is geboren en getogen in België en gaat met enkele vrienden naar Stuttgart om de wedstrijd live te zien. ‘Ik kijk altijd met meer dan gemiddelde sympathie naar Oekraïne’, zegt hij. ‘Het resultaat maakt me niet zoveel uit. Ik ga om te genieten van voetbal en sfeer.’

Volgens Van Dorpe zal de overtuiging bij de Oekraïense supporters groter zijn dan die van de Belgische fans. ‘Ik ben altijd wat ­jaloers op landen met een ondubbelzin­nige identiteit. België heeft een minder uit­gesproken nationaal gevoel dan Oekraïne. “Ik ga vanavond nog eens kijken naar het federale elftal”, hoorde ik een N-VA’er ooit zeggen. Nu ze door de oorlog zo onder druk staan, zullen de Oekraïners nog emotioneler met hun nationale ploeg meeleven. Dat vind ik mooi, die ongedwongen manier waarop ze voluit voor hun land supporteren. Als Oekraïne scoort, ben ik er zeker van dat de doelpuntenmaker naar de camera zal lopen en een teken zal geven aan zijn landgenoten.’

Oorlogsstatement

Professor Scheerder kan zich best indenken dat spelers van Oekraïne op het EK een statement zullen maken. ‘En de UEFA zal niet al te moeilijk doen. Wie weet zal Romelu Lukaku uit solidariteit een symbolische daad verrichten. Hij knielt tegen racisme, want “Black lives matter”. In februari “vierde” hij een doelpunt door met zijn vingers een fictief pistool tegen het hoofd te zetten en een hand voor de mond te houden als ­aanklacht tegen het dodelijke geweld in Congo, waar zijn roots zijn.’ Het zal volgens Scheerder anders zijn wanneer de Rode Duivels het op 6 september in het Koning Boudewijnstadion opnemen tegen Israël voor de UEFA Nations League. ‘Ik hou mijn hart vast. Dat zal uitvergroot worden. De ­politieke geladenheid zal enorm zijn. Je merkt dat het conflict zo gevoelig ligt. Die match zal gepaard gaan met heel wat veiligheidsmaatregelen. Net zoals op het EK in Duitsland wegens de aanhoudende terreurdreiging.’

In Oekraïne zijn ze niettemin trots op hun voetballende landgenoten. ‘Ze zamelen zelfs geld in om het leger te steunen’, zegt journalist Ruslan Drozdov. Zo zou sterspeler Oleksandr Zintsjenko naar eigen zeggen al ruim 1 miljoen euro gedoneerd hebben. De bevolking hoopt dat ze de EK-matchen live kan volgen. ‘In het hele land valt de stroom om de haverklap uit door Russische bombardementen op kritieke infrastructuur’, zegt Drozdov. ‘Maar zodra ik buiten stap uit de schuilkelder zal ik zeker kijken naar resultaten van onze jongens kijken en zeggen: “Glorie voor Oekraïne!”’

EK voetbal 2024: waarom slechts 2 van de 10 gaststeden zich in de vroegere DDR bevinden