Hopen op Zomersprookje 2.0: kan het EK de stemming in Duitsland doen omslaan?

Zowel economisch als politiek beleeft Duitsland donkere tijden. Kan het EK, in navolging van het WK in 2006, de zon weer doen schijnen?

De Duitse economie, zo schreef deze week het kwaliteitsweekblad Die Zeit, is verwikkeld in ‘een soort degradatiestrijd’. De inspiratie voor die voetbalmetafoor haalde Die Zeit bij cijfers van de OESO. Volgens die organisatie zou de Duitse economie dit jaar met een schamele 0,2 procent groeien. Daarmee bengelt het land helemaal onderaan in het lijstje van 20 grootste economieën.

En toch, misschien is er ook een sprankeltje hoop. Zoals zowat alle Duitse media in de aanloop naar het EK verwijst Die Zeit daarvoor naar 2006, het jaar waarin Duitsland gastland was voor het WK voetbal. Ook toen beleefde Duitsland economisch moeilijke tijden, en ook toen was de sfeer somber.

Maar toen kwam dus dat WK. Het nationale elftal strandde in de halve finale, maar charmeerde met aantrekkelijk, offensief voetbal. Het enthousiasme sprong over op de bevolking die, dixit Die Zeit, bevrijd werd uit ‘een collectieve lethargie’. Op die manier zou het toernooi toch minstens ten dele hebben bijgedragen tot de economische relance.

Het idee dat voetbal het land ten goede had veranderd werd nog versterkt door de documentaire over dat toernooi, Deutschland. Ein Sommermärchen (Duitsland, een zomersprookje). De film, die door minstens 14 miljoen Duitsers werd bekeken, liet volgens de regisseur Sönke Wortmann Duitsers zien die ‘ontdekten dat ze konden feesten. Ze werden losser en presenteerden zich als vriendelijke en ontspannen mensen aan de wereld’. Sinds dat zomersprookje, zo voegde Wortmann er nog aan toe, ‘zitten we beter in ons vel.’

Kan de Duitse Mannschaft nog indruk maken op het EK 2024?

Moord en terreur

Vandaag, 18 jaar later, lijkt er van dat goed gevoel nog weinig over. En de economische malaise is daarbij maar een deel van het verhaal.

Zoals in haast alle westerse democratieën wordt het land geconfronteerd met de groei van extreemrechts, en net als elders gaat die ontwikkeling gepaard met polarisering. Maar er is ook een verschil. In Duitsland lijken de tendensen zich nog een stuk grimmiger te manifesteren. Zo was er, in 2019, de politiek geïnspireerde moord op christendemocraat Walter Lübcke. Nog in hetzelfde jaar werd een poging van een rechtsextremist om terreur te zaaien in een synagoge verijdeld. Al even verontrustend was de mislukte poging van de zogenaamde Reichsbürger om de Duitse regering omver te werpen, of, onlangs nog, de deelname van extreemrechtse AfD-politici aan een bijeenkomst waar massadeportatie van mensen met migratieroots werd besproken.

Dat laatste voorval was begin dit jaar de aanleiding voor indrukwekkende massabetogingen tegen de AfD. Maar op de kiezers lijkt dat allemaal weinig indruk te maken. Bij de Europese verkiezingen afgelopen zondag werd de AfD met 16 procent van de stemmen de tweede partij. Ze overvleugelde zo de SPD van bondskanselier Scholz.

In dat gepolariseerde klimaat presenteerde de publieke omroep ADR onlangs de resultaten van een enquête die polste of het nationale voetbalteam ‘meer blanke spelers’ moest opstellen. 21 procent – voor het grootste deel AfD-kiezers – vond dat een goed idee. De enquête leidde tot verontwaardigde reacties van onder meer bondscoach Julian Nagelsmann. Hij noemde het een vorm van ‘waanzin’ dat de publieke omroep die vraag zelfs maar had durven te stellen.

Engagement

De reactie van Nagelsmann is kenmerkend voor wel meer kopstukken in de Duitse voetbalelite. Die heeft, als het over politiek gaat, niet altijd de gewoonte om met meel in de mond te spreken. Zo was er eerder dit jaar de toespraak van Bayern-icoon Uli Hoeneß. Tijdens een herdenkingsplechtigheid voor de betreurde Franz Beckenbauer zei Hoeneß te hopen dat de Duitsers het EK zouden aangrijpen om, net als in 2006, weer wat trotser op hun land te worden. ‘Maar ik wil heel duidelijk benadrukken dat ik niet wil dat de AfD deel uitmaakt van dat proces.’

Zulke scherpe politieke uitspraken zijn in de Duitse voetbalwereld eerder regel dan uitzondering, stelt ook voetbalhistoricus Raf Willems vast. In zijn pas verschenen boek Der Kaiser & die Mannschaft schrijft hij over Duitsland als het sociaal en democratisch gidsland van het voetbal. ‘Bij ons gaat Toby Alderweireld met Tom Van Grieken (Vlaams Belang) op de foto. In Duitsland is zoiets ondenkbaar, en worden heel scherpe lijnen getrokken. Voetbal is er, al sinds de jaren vijftig, heel duidelijk verweven met het begrip sociaal engagement. Philipp Lahm (voormalige sterspeler en toernooidirecteur van het EK, nvdr) is daar een exponent van. Veel charisma heeft Lahm niet, maar hij staat wel heel duidelijk voor dat engagement. Zo heeft hij al verklaard dat hij zich, anders dan de vorige toernooidirecteur Franz Beckenbauer, niet met de helikopter van stadion naar stadion zal laten vliegen. Vliegen is slecht voor het klimaat, zegt Lahm, dus gaat hij met de trein.’

Zal Lahm, en met hem uiteraard ook bondscoach Nagelsmann en zijn spelers, de stemming in Duitsland kunnen doen keren? Kunnen ze, met andere woorden, een ‘zomersprookje 2.0’ schrijven? ‘Ik schrijf al dertig jaar over de vraag of voetbal meer dan twee doelen heeft’, zegt Willems. ‘De geschiedenis heeft vaker laten zien dat voetbal voor maatschappelijke verandering kan zorgen. Maar of het een dam kan opwerpen tegen extremisme? Ik vrees van niet. Bovendien kun je zo’n sprookje alleen maar schrijven als het elftal mooie dingen laat zien op het veld. Ik ben bang dat daarvoor het talent ontbreekt dat de generatie van het WK in 2006 in overvloed had.’

Oorlog in Europa

Zo mogelijk nog pessimistischer toonde zich deze week het weekblad Der Spiegel. Nee, zo klonk het in een opiniebijdrage, dit EK zal de stemming niet doen omslaan. Al was het maar omdat het land er vandaag helemaal anders uitziet dan in 2006. ‘Er was toen geen oorlog in het centrum van Europa, de Duitse regering onder Angela Merkel was nog relatief nieuw in en had weinig tijd of gelegenheid gehad om haar eigen imago aan te tasten. Dus Merkels ietwat onhandige pogingen om te juichen werden gevierd op de tribunes, Angela Merkel was cool. Kun je je dat voorstellen met Olaf Scholz?’

EK voetbal 2024: waarom slechts 2 van de 10 gaststeden zich in de vroegere DDR bevinden