Hoe Zinédine Zidane de Maghrebijnse parel van het Franse voetbal werd

Zes weken lang kiest Sport/Voetbalmagazine de beste voetballer aller tijden uit een bepaald land. Deel 3: Frankrijk en het verhaal van Zinédine Zidane, de berberzoon uit de banlieue van Marseille die het tot drievoudig Wereldspeler van het Jaar schopte en Les Bleus in 1998 hun eerste wereldtitel schonk.

Het is een goeie week nadat Frankrijk zich in eigen land voor het eerst in zijn geschiedenis tot wereldkampioen voetbal kroonde wanneer we La Castellane bezoeken, de wijk in het 15e arrondissement van Marseille waar Zinédine Zidane opgroeide. De Franse spelmaker van Algerijnse afkomst maakte zich in de finale tegen Brazilië in het Stade de France in Parijs met twee doelpunten onsterfelijk en in de havenstad is sindsdien zowat iedereen op zoek naar hem. Journalisten om hem te interviewen, het stadsbestuur om hem te huldigen en het volk om hem toe te juichen. Maar hij toont zich niet. Op de redactie van de regionale krant La Provence vermoeden ze dat de drukte rond zijn persoon hem wat overvalt en dat hij daar een beetje op afknapt. ‘Want hij is sowieso al iemand die de publiciteit schuwt. Hij is niet zoals Eric Cantona en David Ginola. Liever wil hij geen vedette zijn.’ Groot is onze verbazing wanneer we Zizou, le héros modeste, ’s anderendaags op La Castellane opeens tussen twee flatgebouwen uit een auto zien stappen.

Binnen het kwartier zwermen wel tweehonderd kinderen rond hem. In het socioculturele centrum van de wijk hangt een bord van de bejaardenwerking voor hem klaar: Bravo et merci Zizou. Le club du troisième age est fier de toi. Tu as redonné à notre cité une autre image que celle qu’on lui avait donné. Zizou zet er zijn handtekening onder. Zizou doet eigenlijk drie kwartier niets anders dan handtekeningen uitdelen. Hij is vriendelijk, maar hij zegt wel nauwelijks een woord, ook niet wanneer hij een beker krijgt overhandigd en er daarop een applaus volgt dat door merg en been gaat. ‘Zizou is een voorbeeld voor onze jeugd, voor hen is hij eerst naar hier gekomen alvorens zich elders te tonen’, zegt Cahcene Kanes, de Algerijnse eigenaar van een kruidenierszaak op La Castellane die het gebeuren naast ons staat gade te slaan. ‘Zijn succes versterkt hun wil om te slagen. Maar Zizou is niet de enige van deze buurt die het maakte, hoor. Er speelt nog iemand bij Martigues. Hier is ook al een bokser uitgekomen, en een auteur, en een journalist die voor TF1 werkt. Geen van hen is zijn roots vergeten. Allemaal komen ze nog vaak.’

De grauwe woonblokken bieden een troosteloze aanblik. Elf staan er. eenvormig, met veel beton en weinig ramen. De wijk dateert van eind jaren zestig, begin jaren zeventig en telt 1239 appartementen voor 6600 inwoners. Maar in het socioculturele centrum vernemen we dat er eigenlijk tegen de 8000 mensen wonen, van 14 verschillende nationaliteiten. Meer dan de helft is jonger dan 20 jaar en de werkloosheid ligt er tussen de 50 en 60 procent. In Vitrolles en Marigname, nabijgelegen voorsteden zonder sterke politieke geschiedenis, veroverde het Front National van Jean-Marie Le Pen het stadhuis en ook in Marseille zelf, toch al eeuwen een kosmopolitische stad, is de extreemrechtse partij doorgedrongen tot de gemeenteraad. Maar Kader Atia, directeur van het Centre Social et Culturel van La Castellane, is niet onder de indruk. Zijn betoog is krachtig.

‘De nationale ploeg bewees zonet weer dat het multiculturele Frankrijk regeert en niet het Frankrijk van de racisten en de fascisten’, zegt hij. ‘Het Front National is gegroeid op de economische crisis waar links noch rechts al een antwoord op vond. Het dankt zijn succes aan de werkloosheid, de toenemende armoede en de angst die gezaaid wordt. Wat mensen nodig hebben, is werk, geen demagogie, zodat we de jeugd zijn dromen kunnen teruggeven. Werkgelegenheid is waardigheid, actief en nuttig zijn, deelnemen aan het maatschappelijk proces. Werkloosheid is uitsluiting en dat is het drama. De oplossing is de herverdeling van arbeid. We moeten naar een solidaire economie evolueren.’

Pas op, vervolgt hij: La Castellane is geen getto. ‘Dit is een dorp met mensen die hier al lang wonen en elkaar kennen. Hier is een chemie die zorgt voor een sociaal leven dat functioneert. Het is niet het paradijs, maar het leeft. Tijdens het WK werd hier het materiaal van een fotograaf gestolen. Eén telefoontje naar Zidane en binnen het uur was alles terug. Twee Duitse journalisten raakten toen door onoplettendheid hun tas kwijt waarin de insulinespuit van de ene zat. Het bericht dat de man in levensgevaar zou raken als die niet snel teruggebracht werd volstond. Hier is dus wel degelijk een geweten, zelfs bij jongeren die stommiteiten begaan. Dit is de Bronx niet. Ze lopen hier niet met een geweer rond. Er circuleren drugs, maar dat blijft het probleem van een minderheid van wie de familiale structuur niet sterk genoeg is.’

WARMTE VOELEN

Bij de Zidanes is de familiale structuur sterk. Zinédine zal het in de loop van zijn carrière vaak aanhalen in interviews: zonder het respect voor elkaar en anderen dat zijn ouders hem bijbrachten, zou zijn leven veel moeilijker zijn geweest.

Zijn moeder, Malika, is Algerijnse. Smaïl, zijn vader, is Kabyliër, afkomstig van een berbervolk uit het Algerijnse kustgebergte, en praktiserend islamiet. Zij is drie jaar wanneer ze in Marseille belandt, hij zeventien wanneer hij zijn geboorteland verlaat, werk vindt in Saint-Denis en later in Marseille als magazijnier bij de voedingsketen Casino kan beginnen werken. Ze ontmoeten er elkaar in 1963, trouwen, gaan in La Castellane wonen en krijgen vijf kinderen: Djamel, Farid, Nordine, Lila en Zinédine. Het gezin leeft er in blok G, in het nummer 28 op de eerste verdieping, met zicht op La Place Tartane, het centrale plein van de cité. Hun flat is zo klein dat ze niet allemaal tegelijk aan tafel kunnen zitten en in shifts moeten eten.

Het is op de ‘esplanade Place Tartane dat Zinédine begint te voetballen en al snel aansluit bij het plaatselijke AS La Foresta. Hij is supporter van Olympique Marseille en op zijn twaalfde verjaardag is hij ballenjongen tijdens de halve finale van het EK 1984 tussen Frankrijk en Portugal in het Stade Vélodrome. Zijn eerste zoon zal hij Enzo noemen, naar Enzo Francescoli, de Uruguyaanse spits die voor OM speelde. Maar zelf krijgt hij in zijn jeugd nooit de kans om voor zijn favoriete kleuren te spelen.

Hij is veertien wanneer zijn trainer bij Sèptemes-Les-Vallons hem tipt bij de selectieheren van de Ligue Méditerranée du Sud-est, waarna hij geselecteerd wordt voor een stage in Aix-en-Provence en daar in de gunst valt van een scout van AS Cannes. Die toenmalige jeugdtrainer, Alain Lepeu, is hij altijd dankbaar gebleven. Toen we de man na het WK in 1998 bij hem thuis opzochten, liet hij ons foto’s zien waarop hij naast Marcello Lippi en Alessandro Del Piero stond, ter gelegenheid van een recent bezoek aan Juventus op uitnodiging van Zidane. Hij herinnerde zich hem als een kadet met gouden voeten, een fantastische balbeheersing, een scherp spelinzicht en een geweldige passing. ‘Maar compleet was hij allesbehalve.’ Hij haalde er zelfs een dikke map met resultaten van tests en individuele wedstrijdbeoordelingen uit die tijd bij. Om kort te gaan: Zinédine kende problemen met startsnelheid, was ronduit traag op de eerste vijf meters, liep zwaar en met grote tred, was fysiek geen krak, niet qua uithouding en evenmin qua weerstand, zijn kopspel was onbeduidend en zijn trap niet krachtig genoeg. ‘Nooit gedacht dat hij het zover zou schoppen.’

Zidane was destijds een atypisch spelersprofiel met ook nog eens een speciaal karakter, aldus Lepeu toen. ‘Vriendelijk, eenvoudig, eerlijk, nederig. Succes veranderde hem niet. Allemaal typisch voor de berbercultuur. Maar dat hij timide is, gereserveerd en weinig communicatief, remt hem zelfs nu nog in zijn spel, op zijn 26e. Het zorgt ervoor dat hij moeilijk zijn volledige potentieel kan exploiteren. Technisch is hij beter dan Michel Platini, maar hij mist zijn aura. Door zijn bescheidenheid ontbreekt het hem soms aan zelfvertrouwen en durf om risico’s te nemen. Hij moet mentaal nog progressie maken, aan maturiteit winnen en nog meer verantwoordelijkheid opnemen. Maar hij is een unieke jongen. Op dat niveau zal je nergens iemand vinden die zo lief, zo eenvoudig en zo dankbaar is.’

Zijn ouders twijfelen zelfs om hem net voor zijn vijftienjarige verjaardag naar het centre de formation van AS Cannes te laten vertrekken. Uiteindelijk zeggen ze toe onder één voorwaarde: dat hun zoon er in een pleeggezin kan verblijven. ‘Hij miste er zijn familie en weende vaak’, weet Lepeu, die Zinédine als intimus Yazid noemt. ‘Yazid is heel gevoelig, hij moet menselijke warmte voelen. Met vertrouwen rond zich is hij tot ongelooflijke dingen in staat. Hij is iemand die je af en toe moet kalmeren en geruststellen. Als het niet gaat zoals hij wil, raakt hij gefrustreerd en het is dan dat hij rode kaarten pakt, soms ook door handgemeen. Dat spijt hem dan, want zo is hij niet, maar het zijn reflexen die af en toe sterker zijn dan hemzelf. Vijftien jaar in zo’n harde wijk leven, waar gestolen en gevochten wordt en je je moet zien te verdedigen, dat tekent je. Om het hem af te leren, liet Guy Lacombe, jeugdopleidingsdirecteur van AS Cannes destijds, Yazid eens drie weken de toiletten schoonmaken. Hij en Luis Fernandez zijn er heel belangrijk geweest voor zijn ontwikkeling. Ze waren als een vader voor hem. Net als Rolland Courbis bij Bordeaux daarna. En bij Juventus bleef Lippi hem vertrouwen geven toen het moeilijk ging en hielp Didier Deschamps hem enorm.’

Het is een verhaal dat Farid Zidane, de tweede broer van Zinédine, ons diezelfde dag op La Castellane bevestigde. ‘Hij nam naar Juventus zelfs zijn beste vriend mee, Marek Kourane, om vertrouwd gezelschap rond zich te voelen.’ De warmte van de Zidanes blijkt ook uit een anekdote die vader Smaïl ons toen aan de telefoon vertelde. Hij was niet naar de WK-finale in Parijs gaan kijken en keek ook niet op tv. Hij zag de wedstrijd pas drie dagen later op video. ‘Toen de rechtstreekse uitzending begon, ben ik met mijn jongste kleinzoontje in de tuin gaan zitten. Hij sliep en ik dacht: als de Fransen scoren, zullen ze rechtspringen en roepen en zal dat ventje schrikken. Ik ben blij dat Frankrijk won, maar het belangrijkste is dat de kleine niet bang is geweest.’

Die kleine was Luca Zidane, de op 13 mei 1998 in Marseille geboren tweede zoon van Zinédine. Intussen zit Luca als beloftevolle doelman in de A-kern van Real Madrid.

NEEN ZEGGEN

Na het WK in 1998 wordt Zinédine Zidane tot Ridder in het Legioen van Eer geslagen, de hoogste nationale onderscheiding die iemand in Frankrijk kan krijgen. De wereldvoetbalbond verkiest hem tot FIFA Speler van het Jaar. In 2000 wint hij met Frankrijk het Europees kampioenschap en wordt hij uitgeroepen tot beste speler van het toernooi. In 2001 verhuist hij voor 78 miljoen euro naar Real Madrid, wat op dat moment de duurste transfer uit de voetbalgeschiedenis is. In 2002 en 2003 wordt hij opnieuw verkozen tot beste voetballer ter wereld. De laatste match in zijn carrière is de finale van het WK 2006 in Duitsland tegen Italië, een ultieme wedstrijd waarin de extremen elkaar raken. Bij 0-0 vloert Zidane Gianluigi Buffon, op dat moment de beste doelman ter wereld, met een stiftbal die via de onderkant van de lat net achter de doellijn botst. En bij 1-1 in de verlengingen wordt hij uitgesloten nadat Marco Materazzi zijn moeder en zijn zus beledigde en hij daarop reageerde met een kopstoot op de borst van de Italiaanse verdediger. La Castellane is tot het einde van zijn loopbaan in zijn bloed gebleven. Frankrijk verliest de WK-finale op strafschoppen, maar Zidane wordt uitgeroepen tot beste speler van het toernooi.

Wanneer Zidane in januari 2016 hoofdcoach van Real Madrid wordt, na een geduldige opbouw van zijn trainerscarrière, verklaart Johan Cruijff dat hij in zijn karakter de hardheid mist om een kleedkamer vol ego’s te leiden. Dat blijkt een onjuiste inschatting te zijn. Zidane wordt binnen de kortste keren de eerste trainer ter wereld die drie keer na elkaar de Champions League wint en wordt verkozen tot beste trainer ter wereld.

Hoe doet hij dat toch allemaal? Waarom verkijken zoveel mensen zich op hem? In La Castellane vertelden ze ons zelfs dat Zinédine niet eens het grootste voetbaltalent van zijn familie was. Dat was blijkbaar zijn broer Nordine. We vroegen vader Zidane toen wat Zinédine zo bijzonder maakt. ‘Nordine voetbalde bij Aix-en-Provence in de vierde klasse, werkte in de fabriek en moest daarna nog 35 kilometer verder gaan trainen, terwijl Zinédine het geluk kende om al vroeg bij een profclub sport en studie te kunnen combineren’, antwoordde hij. ‘Bovendien is Zinédine zacht en hard tegelijk. Als het moet, kan hij neen zeggen, terwijl de anderen dat niet kunnen.’ Zo werd Zinédane een immens voorbeeld voor immigrantenkinderen in de banlieues. ‘Ik zeg altijd: hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn, als je wil, kun je in het leven formidabele dingen realiseren’, aldus nog Smaïl Zidane. ‘Maar je moet het echt willen. Je moet ernstig zijn, werken, zweten en nooit opgeven.’

Twintig jaar later wordt Frankrijk in Rusland voor de tweede keer in zijn geschiedenis wereldkampioen voetbal. Op de Arc de Triomphe in Parijs wordt ’s avonds het beeld geprojecteerd van Kylian Mbappé, zoon van een Algerijnse moeder en een Kameroense vader die opgroeide in een buitenwijk van de Franse hoofdstad. Hij is de exponent van een selectie die voor drie vierden is samengesteld uit immigrantenkinderen. Les Bleus zijn een symbool van nationale diversiteit. Maar intussen woedt er in de grootste steden van het land al jaren een gigantische integratiecrisis.

In La Castellane zijn de problemen alleen maar toegenomen. De wijk lijdt nog altijd onder werkloosheid en armoede en meer dan ooit ook onder geweld, drugshandel, prostitutie en wapensmokkel. In het 15e arrondissement van Marseille stemde in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen 27 procent voor Marine Le Pen, dochter van Jean-Marie Le Pen en de presidentskandidate van het Front National. In het Centre Social et Culturel van La Castellane schieten de middelen tekort. Begin 2019 verklaarde directeur Nassim Khelladi in het regionale dagblad La Marseillaise dat er veel meer steun nodig is, maar dat de voorbije vijf jaar zijn budget juist met 20 procent gedaald is en dat sociale werkers er meer bureaucraten zijn geworden die tijd moeten steken in het bijhouden van diagnoses en statistieken en dat dit de mensen niet dient. ‘Soms’, besluit hij, ‘krijg ik de indruk dat alles wat we doen een pleister op een houten been is.’

Hoop berust nu bij Emmanuel Macron, de Franse president die voor de banlieues een beleid van emancipatie en waardigheid voorstaat, met meer en betere pedagogische en economische kansen, ook voor wie niet goed kan voetballen.