Alzheimer bij ex-voetballers: het einde van de kopbalspecialist?

Eind vorige maand kwam de Football Association (FA) met een opvallende communicatie. Spelers in het Engelse voetbal mogen nog maximaal tien higher force kopballen uitvoeren per trainingsweek. In België wachten ze verder onderzoek af.

Robin van Persie die op het WK van 2014 met een schitterde zweefkopbal de bal over Iker Casillas in doel weet te krijgen. Cristiano Ronaldo die net niet over zijn tegenstander springt om een voorzet vanop de flank voorbij de doelman te koppen. Het zijn maar twee voorbeelden uit de verzameling legendarische kopbaldoelpunten uit de voetbalgeschiedenis. Of het kopspel ooit uit wedstrijden zal verdwijnen, valt te betwijfelen, maar Engelse voetbalploegen krijgen wel strikte regels opgelegd om het aantal kopballen sterk te verminderen.

Vorig jaar werd bij voormalig Engels international en Manchester Unitedspeler Sir Bobby Charlton dementie vastgesteld. Hij won in 1966 het WK met Engeland. Ook andere spelers van dat team hadden te kampen met ernstige hersenaandoeningen. Nobby Niles kreeg de ziekte van Alzheimer en Jack Charlton, de oudere broer van Bobby, overleed aan de gevolgen van dementie. Hetzelfde lot was voormalig West Bromwichspeler Jeff Astle beschoren. Het lijkt er dus sterk op dat de Engelse wereldkampioenen van 1966 een zware prijs betaalden om eeuwige roem te vergaren.

Diepste natuur

Onderzoek van de universiteit van Glasgow uit 2019 toonde aan dat professionele voetbalspelers 3,5 maal meer kans hebben op specifieke hersenaandoeningen. De oorzaak hiervan: het herhaaldelijk koppen tijdens hun voetballoopbaan. De studie uit 2019 was trouwens lang niet de enige die een verband zag tussen hersenaandoeningen en het veelvoudig koppen van professionele voetbalspelers. Zo was er ook al een studie in 2017 waarin het brein van zes overleden voetballers werd onderzocht. Allemaal leden ze aan dementie. In vier van de zes gevallen waren er duidelijke aanwijzingen van hersenschade te zien.

In The Guardian liet professor Michael Grey, die werkt aan een project rond voetbal en dementie, optekenen dat koppen het voornaamste probleem is. ‘Dag in dag uit, week na week op de bal koppen, leidt tot de hersenschade die we zien bij ex-voetballers’, luidde Greys besluit.

Om gehoor te geven aan deze studies, kondigde de Engelse, Schotse en Ierse voetbalfederaties vorig jaar al maatregelen aan voor jeugdspelers. Sinds februari 2020 is het op de Britse voetbalvelden verboden om te koppen voor spelertjes tot 12 jaar. Iets wat ex-voetballer en kopbalspecialist Wesley Sonck niet kan begrijpen. ‘Ik ken in België heel weinig mensen die hun training hieraan wijden. Tot 12 jaar wordt het koppen nooit benadrukt’, aldus de voormalige spits. Analist en commentator Filip Joos nuanceert. ‘Koppen maakt deel uit van het typisch Britse kick and rush. Het verbieden gaat in tegen hun diepste natuur. Dat wil waarschijnlijk wel zeggen dat ze voldoende bewijs hebben dat het niet gezond is.’

Eind juli van dit jaar ging de Engelse voetbalbond nog een stap verder. Nieuwe, opvallende, richtlijnen werden aangekondigd voor volwassen spelers in het Engelse voetbal. Ook zij krijgen nu restricties opgelegd. Per trainingsweek mogen ze nog maximaal tienmaal een higher force kopbal uitvoeren. Dat wil zeggen een kopbal die volgt op een voorzet, corner of vrije trap. Let wel: het gaat hier enkel om trainingsdagen. De kopbal zal hiermee niet meteen uit het wedstrijdbeeld van het Engelse voetbal verdwijnen.

Dat ze in Groot-Brittannië zo in de ban zijn van de kopbal is een rechtstreeks gevolg van wat er gebeurde met de twee Charltons, Astle en Niles. Maar ook de Europese voetbalbond kwam vorig jaar met richtlijnen om koppen in het jeugdvoetbal binnen de perken te houden. UEFA vraagt ook om voldoende aandacht te geven aan de ontwikkeling van de nekspieren.

Half knock-out

In België zijn de maatregelen om koppen uit het spelletje te weren momenteel minder drastisch. Zo werd de inworp in 2016 vervangen door een intrap in wedstrijden voor kinderen tot en met 9 jaar. Ondertussen is het format waarin jeugdspelers hun wedstrijden afwerken zodanig veranderd dat koppen hoe dan ook amper nog deel uitmaakt van het spel. De regels voor jeugdspelers in Engeland die sinds 2020 van toepassing zijn, worden momenteel nog niet gevolgd in ons land. ‘Het kopspel is een vast onderdeel van de typisch Britse manier van voetballen’, valt te lezen in een statement van de Waalse voetbalfederatie (ACFF). ‘Sinds twee jaar wordt een totaal ander manier van spelen toegepast in België. Die vertrekt vanuit de opbouw van achteruit met een snelle balcirculatie en passes over de grond. Door deze benadering van het spel, is de kopbal van onderliggend belang’, gaat het verder.

De regels werden dus aangepast om het voetballen over de grond van achteruit aan te moedigen. Dat de kopbal hierdoor meer en meer uit het spel verdween, lijkt op dit moment vooral goed meegenomen. Ondanks eerdere onderzoeken die met duidelijke resultaten kwamen, zijn, volgens experten in eigen land, verdere studies nodig. Miguel D’Haeseleer, neuroloog en professor aan Vrije Universiteit Brussel: ‘Bewustwording van de problematiek lijkt in het voetbal lange tijd suboptimaal te zijn geweest. Een goed voorbeeld hiervan is wat er gebeurde tijdens de WK-finale van 2014, toch nog niet zo lang geleden. De Duitse voetballer Christoph Kramer werd na een botsing met een hersenschudding en half knock-out weer het veld opgestuurd.’

Extra onderzoek in ons land zit er wel degelijk aan te komen, zegt professor Jolien Gooijers, lid van de onderzoeksgroep bewegingscontrole en neuroplasticiteit aan de KU Leuven. ‘Voor een project, genaamd REPIMPACT, werken we momenteel samen met zes Europese landen. In drie van die landen, inclusief België, hebben we data verzameld bij elite jeugdspelers van 14 tot 16 jaar. Die spelers zijn voor het seizoen bij ons gekomen voor een reeks testen. Zo maken we onder meer beelden van de hersenen met behulp van een magneetveld, testen we de hersenactiviteit door sensoren op hun hoofd te plaatsen en doen we een bloed- en speekselafname om eventuele hersenveranderingen te diagnosticeren. Na de competitie ondergaan ze dezelfde reeks testen om de evolutie in schaal te brengen.’

Microbloedingen

Dat er schade kan optreden hebben eerdere onderzoeken al aangetoond, maar waar komt die schade dan vandaan? ‘Ik trek de parallel met de typische Amerikaanse sporten zoals American football, ijshockey en boksen. Daar is dat al veel langer een thema. Het is voor de hand liggend dat zulke herhaaldelijke en zware klappen voor schade kunnen zorgen’, weet D’Haeseleer. ‘Een kopbal is niet van diezelfde aard, maar het veelvuldig koppen op een bal zou kunnen zorgen voor microbloedingen, ontstekingen of zenuwcellen die scheuren.’

Maar er bestaat natuurlijk wel een verschil tussen jeugdspelers en volwassenen. ‘Dat ze in Engeland een verbod opleggen aan volwassenen, lijkt mij eerder een veiligheidsmaatregel, vooral preventief dus’, meent D’Haeseleer. ‘Sowieso is er nog verder onderzoek nodig, maar de voornaamste reden waarom koppen bij jeugdspelers verboden wordt, is dat het brein van die jonge spelers nog in volle ontwikkeling is.’ Ook Jolien Gooijers ziet dit als de voornaamste reden om een onderscheid te maken tussen jeugd en volwassenen.

Op de resultaten van het onderzoek van professor Gooijers is het nog even wachten. Maar als die aantonen dat er hersenschade kan optreden als gevolg van herhaaldelijk koppen, moet er dan iets veranderen? Gooijers: ‘Voor ons project werken we samen met Sport Vlaanderen en de Belgische voetbalbond. Zij zullen dus ook op de hoogte worden gebracht van de resultaten van ons onderzoek. Dan is het aan die partijen om indien nodig maatregelen te nemen.’ Gezondheid boven alles, maar het zou zomaar het einde kunnen betekenen van de kopbalspecialist.