De Braziliaanse bondscoach legde een heel traject af alvorens hij de Goddelijke Kanaries onder zijn hoede nam. Gaandeweg schudde hij het stigma van verdedigende coach van zich af. Of toch niet helemaal?
In 2018 gingen de Goddelijke Kanaries in Kazan ten onder. De Belgische pers was euforisch, de wereldpers lyrisch. Op de persconferentie na de kwartfinale gaven de Braziliaanse bondscoach Tite en zijn assistent Cleber Xavier een rationele verklaring voor de nederlaag. Er werden geen excuses aangevoerd, het was een hard bevochten wedstrijd.
Achter de schermen was de technische staf van de Seleção echter bijzonder aangedaan. Romelu Lukaku op rechts? De videoanalisten van Atletico Paranaense, die België hadden geanalyseerd, hadden de meesterzet van Roberto Martinez niet zien aankomen.
Een uitmuntend België schakelde de vijfvoudige wereldkampioen uit. De consternatie bij Brazilië was zo groot dat Tite zijn ploeg in de daaropvolgende maanden opstelde alsof zij tegen de Rode Duivels dienden te spelen. Hij ging op zoek naar evenwicht, een queeste die zijn leven als trainer beheerst.
Verdienen te winnen
‘Ik praat tegen de bal, zoek naar antwoorden, breng er tijd mee door’, verklaart Tite in 2017. “Ik haal herinneringen op aan spelposities en reis terug in de tijd naar mijn carrière als speler. Ik geef toe, het is leuk en gezellig om coach te zijn maar voetbal spelen blijft mijn grote fascinatie. Voetbal spelen is betoverend. Het is begeesterend. Het is buitengewoon om de sport te beoefenen.”
Tite port de bal. Die lijkt te gehoorzamen, maar stelt dan uitdagend en eigenzinnig de meest indringende vraag: ‘Wat wil je precies van me?’
‘Merecer vencer [verdienen te winnen]’ , antwoordt Tite.
Voetbal is een resultaatgericht spel en winnen is alles, maar voor Tite is het onderliggende proces ook van het allergrootste belang. Het resultaat van een spel moet namelijk altijd gebaseerd zijn op verdienste.
Tite komt over als je favoriete, zondagse hipster-priester. De stembuiging, het ritme van zijn woorden; het klinkt allemaal behoorlijk innemend en overtuigend. Hij predikt begrip en vergeving. “Niemand is perfect,” zegt Tite. “Wij zijn ook maar mensen.”
Danspasje met Richarlison
Ook in Qatar zijn pers en publiek in de ban van Tite’s eloquentie en indrukwekkende présence. Hij straalt autoriteit uit en zet zijn visie over ‘o jogo bonito’ of andere, meer existentiële kwesties graag uiteen. Hij is een puritein, maar de coach van Brazilië is ook sexy, intelligent en attent, alles wat zijn twistzieke voorganger, Dunga, destijds niet was. In Lusail pleegt hij – na het derde doelpunt tegen Zuid-Korea in de tweede ronde – zelfs een danspasje met Richarlison.
Dit wereldkampioenschap betekent alles voor Tite. Hij begon zijn loopbaan als coach bij de provinciale clubs Guarany de Garibaldi, Veranopolis, Ypiranga de Erechim en Juventude in de deelstaat Rio Grande do Sul vooraleer hij de overstap maakte naar het grote Gremio, waar Ronaldinho enkele speeldagen deel uitmaakte van zijn kern.
‘Hij deed het op zijn manier. Hij werkte anders en keek anders naar het team’, benadrukt Danrlei, doelman van Gremio tussen 1993 en 2003. ‘Tite sprak veel met de spelers, wisselde ideeën en nieuwe ervaringen uit. Het was een gesprek. Hij veranderde de dagelijkse gang van zaken, de relatie tussen speler en coach, het management van spelers.’
‘Hij zag de kwaliteiten van de spelers en paste zijn tactische formatie aan. Dat was een geheel andere benadering dan wat gevestigde coaches deden, het tegenovergestelde zelfs, en ook zijn meest intelligente kwaliteit op dat moment,’ voegt Danrlei er nog aan toe.
Sabbatical
Na Gremio mag hij het proberen bij Corinthians, een van Braziliës grootste clubs. Tijdens zijn tweede periode in São Paulo, van 2010 tot 2013, begint de druk uiteindelijk zijn tol te eisen. Tite had zowat alles gewonnen – nationale, continentale en wereldtitels – en toch was het voor de onverzadigbare fans van Corinthians, 30 miljoen ‘Fieis‘ [gelovigen] niet genoeg. Dat was het nooit. Ze hunkerden altijd naar de volgende overwinning. Winnen was een drug, een roes van euforie.
‘De druk voor resultaten van de fans en de pers is vermoeiend’, legt Cleber Xavier uit. ‘Win met 1-0 en ze vragen om met 3-0 te winnen, win een kampioenschap en ze vragen om een volgende trofee. In Brazilië moet je elke zes maanden een nieuwe ploeg opbouwen (vanwege de kalender en de implicaties van de transfermarkt, nvdr). Je krijgt niet de tijd en ruimte om te leren. Het was de juiste beslissing om er even tussenuit te gaan. Je wilt je ontwikkelen.”
In werkelijkheid nam Tite een sabbatical omdat hij de aanhoudende ideeëncrisis in het Braziliaanse voetbal erkende en daarover misnoegd was. Veel van Tite’s tijdgenoten waren ervan overtuigd dat fysieke ontwikkeling belangrijker was dan balbezit; een schokkende negatie van Braziliës erfgoed. In 2011 hanteerden zij de volgende statistiek: na zeven passes of meer in de aanval slinken je kansen om te scoren aanzienlijk. Pep Guardiola en zijn FC Barcelona verwezen die statistiek naar de prullenmand.
Op het continent waren de Braziliaanse clubs, niettegenstaande hun financiële macht, niet dominant in de Copa Libertadores, het Zuid-Amerikaanse equivalent van de Champions League. Veel clubcoaches liepen naast hun schoenen vanwege de rijke geschiedenis van hun nationale team. In het geïsoleerde Brazilië had het voetbal een eilandcultuur. Tite begreep dit, maar hij had ook een persoonlijk motief om het Braziliaanse clubvoetbal en de eeuwige, verstikkende race om de volgende wedstrijd te winnen achter zich te laten. Zijn Corinthians toonde té vaak té weinig aanvallend vermogen. Het evenwicht tussen de achterhoede en de frontlinie was weg. Zijn zoektocht naar kennis, nuance en ontwikkeling was niet louter academisch, maar existentieel: hij wilde de aanval verder ontwikkelen. Tite besloot ideeën te gaan sprokkelen op het Oude Continent.
4-6-0
‘Tite was altijd erg goed in het vormgeven van de defensie van zijn teams’, erkent Edu Gaspar, toenmalig algemeen directeur van Brazilië en Corinthiansdirecteur tussen 2011 en 2016. Tite droeg lange tijd het label van ‘retranqueiro‘, een defensief ingestelde coach met weinig interesse in expansief spel. Het veelgebruikte woord is volgens Xavier een ‘zeer pejoratieve term’. In 2011 won Tite zijn eerste Braziliaanse kampioenschap door een 4-5-1 te spelen, in werkelijkheid een 4-6-0, niet gemodelleerd naar de Spaanse school, maar een formatie zonder spits, bedoeld om de tegenstander af te stoppen.
Hij blinkt echter uit in communicatie, ook bij de Seleção. ‘Tite bracht het bewustzijn in de groep dat de spelers goed waren’, meent Claudio Taffarel, keeperstrainer van Brazilië sinds 2014. ‘Hij bracht een goede sfeer. De spelers hielden van zijn ideeën. Ze begonnen het voetbal te spelen dat ze eerder speelden maar op een andere manier, meer verenigd. Vanaf het moment dat Tite arriveerde, won Brazilië, met goed spel, met ‘o jogo bonito’. Spelers van het Braziliaanse team moeten goed spelen. Heel kalm, in een collectief. Ze eigenden zich de ideeën van Tite toe en van daaruit volgden de resultaten.’
‘Hij is een geweldige communicator en ik denk dat hij er hard voor werkt’, gaat Taffarel verder. ‘Het gaat niet alleen om praten. Spelers kunnen in de wolken zijn; het is de manier waarop, de toon van zijn stem, de ervaring uit zijn carrière. Zijn verlegenheid was altijd beheerst. Hij was timide maar kon tegelijkertijd heel grappig zijn en heel extravert.’
De echte verdienste van Tite, naast scherp man-management en vlotte communicatie – ‘een zekere beheersing van woorden’, zoals Taffarel het noemt, is dat hij constant aan het spel denkt en dat cognitieve proces volledig wijdt aan ‘merecer vencer’, zijn handelsmerk.
‘Als je het over verdienste hebt, praat je niet alleen over resultaat’, zegt Gaspar. ‘De verdienste komt voor het resultaat. Om een positief resultaat te behalen, moet je het opbouwen, moet je het verdienen – je goed voorbereiden, goed trainen, goed verzorgen, goed eten en slapen.’
‘Om te winnen moet je voorbereid zijn’, vertelt Taffarel. ‘Merecer [verdienen] is de voorbereiding, het eerste waar hij over spreekt. Achteraf, op het veld, is het logisch dat je het moet realiseren. Je moet spelen naargelang de ideeën die Tite tijdens de week en aan de vooravond van de wedstrijd en in lijn met de tegenstander doorgeeft. Als je dat allemaal begrijpt en goed voetbal speelt, volgt de overwinning. Het komt overeen met wat je doet op het veld, in de voorbereiding, fysiek, mentaal en tactisch. Er zijn dus verschillende componenten – om het te verdienen moet je dat allemaal doen en als je dat goed doet, gebeuren er dingen.’
Progressieve coach
In het Braziliaanse voetbal zou het bagatelliseren van ‘het resultaat’ vanzelfsprekend moeten zijn maar dat is het dus niet. Op clubniveau heeft pragmatisme lang de overhand gehad. De conservatieve cultuur houdt het status quo in stand en moedigt de opleiding van trainers niet aan. Op internationaal niveau nam Brazilië eind jaren 60 afscheid van ‘the beautiful game’ toen de technocraten hun intrede deden bij de Seleção. Een memorabele uitzondering was het Brazilië van Tele Santana in 1982.
Er is echter een nieuwe en jongere school van coaches in opkomst. Zij behoren tot een klasse die zijn opgegroeid met het Europese voetbal en over het spel filosoferen. Fernando Diniz van Atlético Paranaense is het schoolvoorbeeld. Hij is een revolutionair die theoretiseert, maar heeft ook het lef om een modern team op de been te brengen.
Tite’s nieuwsgierigheid en leervermogen hebben hem onderscheiden van andere Braziliaanse trainers. Hij is de eerste progressieve coach van de Seleção sinds Mano Menezes, die in vriendschappelijke wedstrijden tegen Irak en Japan in 2012 een 4-2-4 testte. Toen de ideeën van Menezes vorm begonnen te krijgen, ontsloeg de CBF hem.
Kenmerken van Guardiola
Historisch gezien kan Tite worden vergeleken met Mario Zagallo. Op het WK van 1958 rende een jonge Zagallo op en neer op de linkerflank. Hij was een minder begaafde speler dan zowel Pepe als Canhoteiro, maar wanneer Brazilië de bal verloor versterkte hij het middenveld in een 4-2-4-formatie. Met andere woorden, hij ontdekte als speler de 4-3-3. Als coach wijzigde hij voorafgaand aan het WK van 1970, de 4-2-4 formatie van João Saldanha, de Don Quichote van de Braziliaanse trainers. Zagallo herstelde het evenwicht, op weg naar een 4-3-3. Net zoals bij Tite draaide het bij Zagallo allemaal om evenwicht, nieuwsgierigheid en tactisch bewustzijn.
Een progressieve Tite zal echter nooit een Santana of een Guardiola worden. Hij prijst de Catalaan vaak. Zijn Brazilië heeft Guardiolakenmerken: compactheid, hoge pressing, snelle counters en goede transities. ‘Hij praat veel over Guardiola, die een zeer positieve indruk en speelstijl achterlaat, die het voetbal bestudeert en er een unieke kijk op heeft’, bevestigt Taffarel.
De keuze voor Paquetá
Xavier vat de invloed van Carlo Ancelotti op Tite samen in één woord: evenwicht. Er is inderdaad iets van de oude Tite – met het achterhaalde stigma van verdedigende coach – overgebleven. Diep van binnen is de pragmatische en defensief ingestelde trainer er nog steeds. Tite blijft bij zijn principes, maar weigert zich te binden aan idealen, zoals Santana of Guardiola dat deden. Idealisme kan immers niet op tegen evenwicht.
Het team van Tite koppelt ‘o jogo de desempenho’ perfect aan ‘o jogo de resultado’. Brazilie lijkt soms argeloos te spelen, maar er is altijd een evenwicht tussen verdediging en aanval. In Qatar kiest Tite voor Lucas Paquetá van West Ham United naast Casemiro op het middenveld. Het getuigt van durf en zelfvertrouwen want de aanvallende Paqueta zou wel eens het evenwicht in de ploeg kunnen verstoren. Met Paqueta in de basiself is Brazilië kwetsbaar op het middenveld. Tite heeft vaak gezegd dat hij het resultaat niet kan controleren. Hij heeft natuurlijk gelijk. Voetbal is een spel van chaos, met eindeloze variabelen. Tite heeft ervoor gekozen om te controleren wat hij kan. Hij hoopt met deze aanpak de finale te bereiken en de uitschakeling in Kazan achter zich te laten.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier