Het mysterie Fred Rutten

Het kleeft aan de naam Fred Rutten: buiten de beker met FC Twente won hij als trainer nog nooit een grote prijs. Toch staat zijn vakmanschap buiten kijf en lopen oud-collega’s en spelers weg met de trainer én mens Rutten, van wie de buitenwereld slechts een glimp te zien krijgt.

Het lijkt een wat vreemde combinatie, Anderlecht en Fred Rutten (56). De man die een controlefreak wordt genoemd en graag de touwtjes in handen heeft, bij de club waar één man ze allemaal stevig beet heeft: Marc Coucke.

Het was voor algemeen directeur Jan Reker niet voor niets een moeilijke taak om Rutten in 2009 bij PSV binnen te halen. Die was na zijn ontslag bij Schalke 04 veeleisend: hij wilde zeggenschap op verschillende gebieden en eiste een duidelijke visie van de clubleiding. Pas toen hij die toezegging had, gaf de Tukker zijn jawoord.

Hoe zou dat dan zijn gegaan aan de onderhandelingstafel bij Anderlecht, vraag je je af. Zou Rutten tegenover Coucke hebben gezeten toen hij zijn wensenlijstje voorlegde? Of lagen er enkel directe lijntjes met algemeen en sportief directeur Michael Verschueren en Frank Arnesen, uit wiens entourage Rutten voortkwam? Hoe dan ook wordt de komst van de Nederlander omgeven door een zweem van opportunisme: een man die geen Frans spreekt en als veeleisend en een bemoeial te boek staat, wordt gepresenteerd binnen een van de meest complexe voetbalinstituten van West-Europa… Of is Fred Rutten niet meer de Fred Rutten die hij tien jaar geleden was?

Avontuurlijke controlefreak

Bij Vitesse werkte hij namelijk al eens bij een club waar één man alle beslissingen nam: Merab Jordania. Het was destijds uit nieuwsgierigheid dat Rutten koos voor FC Hollywood aan de Rijn, waar zijn terrein zich in tegenstelling tot bij PSV beperkte tot het eerste team. Zo avontuurlijk is controlefreak Rutten dus wel, die daarna ook nog De Kuip aandurfde als trainer van Feyenoord.

De makkelijkste weg heeft Rutten nooit gekozen en tegenslagen ging hij nog niet eerder uit de weg. Bij PSV zag hij de opvolger van Reker, Tiny Sanders – de man met wie hij niet door een deur kon ‘omdat we beiden graag leidend zijn’ – een grootschalige bezuiniging doorvoeren. De geboren Gelderlander wist dan ook dat het doel bij de Eindhovenaren bijzonder zwaar zou zijn: én winnen én het hervormen van de jeugdopleiding zodat eigen talenten zouden doorstromen naar het eerste elftal. Dat laatste lukte. Het kampioenschap liep hij driemaal mis. Einde verhaal PSV – met omstandigheden wordt bij een topclub geen rekening gehouden.

Dat het in die jaren bij PSV van minder mogelijkheden naar nóg minder ging, kon Rutten niet voorzien. Toch heeft de trainer daar naar buiten toe nooit over geklaagd. Interne boodschappen via de media versturen is niet aan hem besteed. Rutten is een man voor wie menselijke omgangsvormen boven alles staan. Ook boven zijn eigen ego.

Enorme bemoeial

Ook de keuze voor Anderlecht is geen gemakkelijke, kunnen we wel stellen. De opvolger van Hein Vanhaezebrouck moet het team reanimeren in een periode waarin ook nu een grote schoonmaak bezig is. Met niet Sanders aan de knoppen, maar Coucke, Verschueren en Arnesen – als we het over mannen hebben die graag leidend zijn…

Zijn contract van onbepaalde duur – een unicum in het voetbal – geeft Anderlecht de vrijheid snel afscheid te nemen van Rutten mocht dat nodig zijn, maar doet ook denken aan diens éénjarige overeenkomst bij Vitesse. Hij kon er voor drie jaar tekenen, maar Rutten koos bewust voor één jaar. Hij wilde eerst ontdekken hoe het zou zijn om te werken in Arnhem, de plek waar het elke dag onrustig is, voor hij al dan niet zou beslissen om verder te gaan.

Zijn avontuur bleef beperkt tot dat ene jaar. Vitesse wilde met hem verder, maar de Tukker zag daarvan af: hij vond dat de visies te ver uiteen lagen. Dat typeert Rutten: de trainer heeft duidelijk voor ogen wat er nodig is om vanuit zijn werkwijze maximaal te presteren en daaraan zal hij geen concessies doen. De scheidslijn tussen belangstelling en bemoeizucht bestaat dan ook niet bij de Nederlander. ‘Ik ben een enorme bemoeial’, omschreef hij zichzelf al eens.

Dat is Rutten óók: hij durft eerlijk naar zichzelf te kijken. Zo gaf hij toe dat hij dat derde jaar bij PSV nooit had moeten ingaan. De koek was al na het tweede seizoen op. ‘Maar op dat moment zat er te veel drift in. Te veel eergevoel. Op die drift worden in het voetbal veel beslissingen gebaseerd. Je denkt als sportman toch altijd: dat gaat mij wel lukken’, zei hij daar in een interview met Voetbal International over.

Geen softie

Rutten gaat altijd zijn eigen gang en lijkt zijn keuzes vaak te maken op basis van wat zijn gevoel hem vertelt. Voelt het niet meer goed, zoals bij PSV in dat derde seizoen? Dan geeft hij al in de winter aan in de zomer te zullen vertrekken (om vervolgens in maart na drie verliespartijen in een week te worden ontslagen). Is hij het razende tempo van het voetbal even beu? Dan last hij een sabbatjaar in, zoals in 2013 – de aanbiedingen ten spijt. ‘Ik ken genoeg carrièrejagers. Dat zijn de mensen die uiteindelijk alleen maar gefrustreerd raken. Dat zal mij niet overkomen.’

Wellicht zijn het die niet-alledaagse keuzes die het idee voeden dat Rutten een softie zou zijn. Maar dat beeld klopt niet, zegt onder meer huidig Ajaxtrainer Erik ten Hag tegen datzelfde tijdschrift. ‘Fred is ongelooflijk straight‘, zag hij als teamgenoot bij FC Twente en als zijn assistent bij PSV. ‘Mensen verwarren sociale correctheid en loyaliteit met softheid. Fred is consequent en principieel en grijpt keihard in als er met zijn vertrouwen en afspraken wordt gespot.’

Zo stuurde hij als trainer van FC Twente de net aangetrokken Eljero Elia een paar keer weg van de training omdat die zijn defensieve taken niet uitvoerde in een wedstrijdvorm. Het team en de onderlinge afspraken staan te allen tijde voorop. Wie zichzelf daarbuiten of -boven plaatst, heeft aan Rutten een kwaaie. Of zoals Orlando Engelaar, met wie hij bij FC Twente, Schalke 04 en PSV werkte, het in VI omschreef: ‘Dan wordt hij wild en is de kleedkamer te klein.’

Dat Rutten als te zacht wordt omschreven, heeft zijn basis vermoedelijk vooral in zijn manier van communiceren in de media. Hij oogde weleens onzeker over zijn eigen presentatie en kwam nogal eens onhandig naar voren, zoals toen de spelersbus van PSV werd tegengehouden door een grote schare supporters en Rutten niet echt een antwoord had op de onvrede bij de Eindhovense fans.

Daarbij begon zijn steeds terugkerende jargon wrevel op te wekken in de Nederlandse pers. Zo sprak hij over ‘de cirkel’, wanneer hij het over staf en spelers had, en dat ‘die een gesloten geheel is. Je stapt niet uit die cirkel. Voor je het weet ben je de concentratie kwijt.’ Ook had hij het voortdurend over ‘hoog in de concentratie zitten’ (gefocust zijn), ‘we willen altijd ageren’ (bewuste keuzes maken), ‘de wedstrijd neutraal maken’ (controleren) en was hij een van de trainers die het steeds over ‘de ondergrens’ had, een term die veelvuldig gebruikt wordt door coaches die willen aangeven dat het niveau te laag was geweest.

Wantrouwig

Rutten is een gevoelsmens, een zacht mens ook. Gehard door de wetten van de voetbalwereld leerde hij echter dat een woord niet altijd een woord is, een belangrijke waarde voor hemzelf. Meer dan eens heeft hij zich verwonderd in Circus Voetbal. ‘We weten allemaal hoe het slangenkuiltje werkt’, zei hij daar ooit over tegenover VI. ‘Als je daar niet mee kunt omgaan, moet je niet in dit vak stappen. Ik heb mijzelf ook dingen eigen moeten maken, waarvan ik in het begin dacht: gaat dat zo? Ja Fred, dat gaat zo. Dan is het een kwestie van jezelf aanpassen zonder jezelf te verloochenen.’

Zo vond hij het niet gepast om FC Twente in de steek te laten toen PSV hem vroeg in het seizoen 2007/08 al eens polste nadat Ronald Koeman in allerijl naar Valencia was vertrokken. Zijn hart spreekt altijd harder dan zijn ego. Het maakt van Rutten in het voetbal een romanticus, voor wie vertrouwen een basiswaarde is. Wie dat beschaamt, ziet een andere kant van hem. ‘Dan kan ik keihard zijn. En emotioneel.’ Wie zoekend is naar zijn weg in een machowereld is algauw een buitenbeentje. Als je dan ook nog lispelt… In Duitsland smulden de media er alleszins van.

Heeft die keiharde, vaak nietsontziende omgang in het voetbal hem zo wantrouwend gemaakt? Of was hij het altijd al? Het wordt hem wel eens verweten achter elke opmerking meer te zoeken dan de woorden willen doen geloven. Vandaar zijn geslotenheid naar de media toe, waarbij zijn oprechte innemendheid toch altijd gepaard lijkt te gaan met terughoudendheid en wantrouwen. Door het samengaan van die uitersten krijg je van buitenaf nooit echt vat op de mens Rutten. Hoe hij nu écht is, blijft voor onbekenden een mysterie.

Wc schoon achterlaten

Dat ondoorgrondelijke aura staat haaks op het beeld van de trainer die door (oud-)collega’s en spelers die met hem werkten, wordt geschetst: Fred Rutten als teammanager. Een man met een gouden hart én duidelijke grenzen, die zo zijn spelers weet beter te maken. Jonathan Reis gaf hij bij PSV de kans om af te kicken van een drugsverslaving. Met succes: de spits brak door, maar scheurde kort voor de winterstop in 2010 alle banden in zijn knie af en kwam die klap nooit echt meer te boven.

Ook probleemjongens als Marko Arnautovic, Zakaria Labyad en Danko Lazovic bloeiden (weer) open onder Rutten. Het is dan ook interessant om te zien hoe Zakaria Bakkali, die Rutten bij PSV als jeugdspeler al tegenkwam, zich de komende maanden zal ontwikkelen.

Het geheim van Rutten zit ‘m in het inleven in die jongens, maar ook in het opvoeden, zei hij in VI. Volgens hem is deze generatie niet gebaat bij een cultuur van meedenken. De trainer moet de oplossing aandragen. ‘Spelers laten meedenken is gedateerd.’ Hoe hij dat doet is simpel: ‘Door duidelijke afspraken te maken en geen apart gedrag te tolereren. Als je naar de wc bent geweest, zorg je dat je het schoon achterlaat. Normaal gedrag, meer is het echt niet.’

Ook van zijn ploeg smeedt hij immer een hechte groep. Binnen zijn zelfgenoemde ‘cirkel’ heeft Rutten het dan ook vrijwel altijd goed voor elkaar. Veel van zijn spelers lopen met hem weg, zijn teams heeft hij vaak snel op de rit – al gaan ze vaak pas in het tweede seizoen op hun best spelen – en hij wil aanvallend voetballen. Engelaar, die Rutten bij FC Twente van een nummer 10 omschoolde tot een verdedigende middenvelder: ‘Fred ziet dingen die anderen niet kunnen zien.’

Maar het voetbal is meer dan die ‘cirkel’, weet Rutten inmiddels als geen ander. Ook al wordt hij geprezen om zijn vakmanschap, men ziet hem nog meer als de trainer die geen echte hoofdprijs – een kampioenschap – won, ontslagen werd bij Schalke, PSV en Feyenoord en soms onhandig communiceert. In de wereld als het voetbal wordt dat laatste bij een toptrainer algauw vergeten. Zowel Anderlecht als Fred Rutten heeft dan ook een prijs nodig om zijn kunde te bewijzen. Anders blijft de vraag openstaan: is Rutten nu een toptrainer of niet?