De olympische vlam, die dinsdag wordt aangestoken in de aanloop naar de Spelen in Parijs, heeft een duistere oorsprong.
Nog meer dan het embleem van de Olympische Spelen – vijf gekleurde ringen die de vijf werelddelen representeren – is de olympische vlam hét symbool van het tweejaarlijkse sportfestijn (in de zomer en winter). Als startpunt van de traditionele estafetteloop wordt die enkele maanden voor de officiële opening aangestoken in de tempel van Hera, in het Griekse Olympia. Tijdens een plechtige ceremonie met acteurs en actrices, gekleed in klassieke jurken, wordt het vuur ontbrand door weerkaatsend zonlicht in een holle spiegel.
Mede daardoor wordt vaak aangenomen dat de oorsprong van de olympische vlam in de Griekse oudheid ligt. Dat klopt echter niet. Vuur was tijdens die klassieke spelen nooit een onderdeel van het ceremoniële gedeelte. De eerste link met vuur werd pas gelegd door Pierre de Coubertin, de geestelijke vader van de moderne Olympische Spelen.
Amsterdam
Tijdens de oprichtingsbijeenkomst van het Internationaal Olympisch Comité (IOC) in juni 1894 organiseerde hij hardloopwedstrijden met fakkels. De Coubertin hanteerde de symboliek daarnaast graag in zijn speeches, zoals bij het slot van de Olympische Spelen in 1924, in Parijs. ‘Moge de olympische fakkel zijn tocht door de tijden vervolgen voor het welzijn van de mensheid die steeds moediger en reiner wordt.’
Van de olympische vlam was toen nog altijd geen sprake. Die kwam er pas naar aanleiding van de Spelen van 1928 in Amsterdam, toen Jan Wils, de architect van het olympisch stadion, de Marathontoren in zijn ontwerp opnam.
Rook
Daarop werd een grote schaal gezet, waaruit tijdens de Spelen bij daglicht rook opsteeg en in het donker een vlam brandde.
In tegenstelling tot nu werd er bij de opening amper aandacht aan besteed. ‘Het verhaal gaat dat tijdens de ceremonie ineens rook uit de Marathontoren kwam’, zegt de Nederlandse sporthistoricus Jurryt van de Vooren. ‘Ik heb zelfs nooit kunnen achterhalen wie de vlam precies heeft aangestoken. De kranten besteedden er geen woord aan en niemand herinnerde zich dat moment. De aansteker moet geen flauw benul hebben gehad van de historische waarde.’
Arische voorloper
Acht jaar later zag Carl Diem, de organisator van de Olympische Spelen van Berlijn, er wel een symbolische betekenis in. Niet alleen in het ontsteken van de vlam in het stadion, maar ook van het vuur in het Griekse Olympia.
Diem, die nauwe banden onderhield met het naziregime, wilde de ‘moderne’ Spelen verbinden met de klassieke, omdat de nazi’s het Oude Griekenland als de arische voorloper van het moderne Duitse Rijk zagen.
Zeiss en Krupp
Het eerste olympische vuur werd zo op 20 juli 1936 aangestoken met de hulp van spiegels van de Duitse onderneming Zeiss en overgebracht op magnesiumtoortsen die uit de Kruppfabrieken in het Ruhrgebied kwamen.
Het naziregime tekende de daaropvolgende estafetteloop naar Berlijn zorgvuldig uit. Het opzet: het Derde Rijk op de kaart zetten als een dynamische, nationaalsocialistische staat met een groeiende internationale invloed. Zo werd de drieduizend kilometer lange tocht een propagandastunt, tussen hagen van hakenkruizenvlaggen.
Al braken er langs de route wel geregeld gevechten uit met antifascisten, onder meer in Griekenland en Tsjecho-Slowakije.
Hitler
Joseph Goebbels, de minister van Voorlichting en Propaganda, zorgde er ook voor dat de Duitse media de tocht fel belichtten. Geregeld bracht de radio in heroïsche bewoordingen verslag uit, terwijl cineaste Leni Riefenstahl beelden gebruikte voor haar beroemde documentaire Olympia.
Op 1 augustus 1936, elf dagen na het ontsteken van de vlam, liep Fritz Schilgen, een Duitse atleet met arisch uiterlijk, met de vlam het olympisch stadion in Berlijn binnen. Hij rende eerst de trappen af, passeerde langs de eretribune met Adolf Hitler en beklom de trappen naar een vuurschaal, waar hij de olympische vlam liet ontbranden.
Vandaag, 88 jaar later, staat dat vuur voor vrede en verbinding, maar oorspronkelijk was het dus een symbool van een sportevent dat een duister gedachtegoed kracht moest bijzetten.
