Keuzevrijheid boven coronavaccin: waarom Novak Djokovic zijn erfenis als tenniskampioen op het spel wil zetten

Novak Djokovic blijft een coronavaccin weigeren, omdat hij de keuzevrijheid wil behouden over wat hij met zijn lichaam doet. De Serviër is zelfs bereid om zijn erfenis, als mogelijk de beste tennisser ooit, daarvoor op te geven. Waarom houdt de Serviër vast zijn controversieel standpunt?

Er bestond voor de Australian Open geen twijfel over: Novak Djokovic was de beste tennisser ooit. Als je tenminste alléén rekening hield met zijn palmares. Tot Rafael Nadal compleet onverwacht, na maandenlang blessureleed, in Melbourne Park zijn 21e grandslamtitel op zak stak, één meer dan de Serviër en Roger Federer. Voor 2022 leek de kans nochtans reëel dat Nole dit jaar de Zwitser en de Spanjaard achter zich zou laten wat betreft het aantal grandslamzeges. Om zo zijn status als de GOAT, de grootste aller tijden, nog meer op te vijzelen.

Maar nu blijkt dat hij zijn kansen op Roland Garros en Wimbledon eventueel wil opgeven, omdat hij een coronavaccin blijft weigeren. Nadat Djokovic voor de Australian Open al zijn eerste grote kans in rook zag opgaan. Weggewaaid in een storm van publiek protest over de medische vrijstelling die hij had verkregen, wegens een recente coronabesmetting. Waarna de Australische federale regering, met oog op de nakende verkiezingen, twee keer zijn visum cancelde, mede dankzij ‘godlike’ wettelijke bevoegdheden.

Officieel omdat de tennisser door zijn status, aanwezigheid en eerdere daden en verklaringen het antivaxsentiment zou aanzwengelen en zo de publieke gezondheid in Australië zou bedreigen. Maar dus niet als ongevaccineerd persoon op zich. Die, ondanks zijn eigen scepsis, ook nooit ánderen heeft aangemoedigd om een inenting te weigeren of antivaxtheorieën openlijk heeft ondersteund.

Zijn deportatielot heeft de Serviër evenwel over zichzelf afgeroepen. Door, nog vóór zijn coronabesmetting op 16 december, zich niet te laten vaccineren, in tegenstelling tot 97 procent van de ATP-top 100. Door een (al dan niet bewust) verkeerd ingevuld reisformulier (door zijn manager). Door zijn uitleg over de datums van zijn positieve coronatest, waarmee volgens een onderzoek van Der Spiegel zeer waarschijnlijk is geknoeid, en waarover Djokovic zweeg tijdens een interview met L’Equipe. Of door op Instagram uit te pakken met zijn vrijstelling, op zich niet bedoeld voor bewust ongevaccineerde spelers die, bij gelukkig toeval, corona oplopen.

Toch was Djokovic niet de enige schuldige van het debacle. Hij nam gewillig een zijdeur die voor hem én andere spelers werd opengezet. Een medische uitzondering verkregen na veel miscommunicatie tussen Tennis Australia, de regering van de staat Victoria en de federale overheid, maar die achteraf wél als geldig bestempeld werd.

Door de hele saga tuimelde Novax Djokovic nog enkele treden lager op de populariteitsranking. De steun van zijn (niet te onderschatten aantal) diehardfans, bijgetreden door de wereldwijde antivaxbeweging, klonk echter ook luider dan ooit. Nooit was de polarisatie rond hem groter. Al splijt die tweedeling de perceptie van de figuur-Djokovic al veel langer open. Als een John McEnroe in het kwadraat. Als een Dr. Jekyll and Mr. Hyde, afwisselend tussen een charismatische filantroop en een eigenzinnige, kolerieke, koppige vrijheidsdenker. Waarmee hij zo veel lof voor zijn sociale projecten en zijn sublieme tenniskwaliteiten wegsmasht.

Hoe is die antipathie, ondanks zijn (puur sportieve) GOAT-status, in de loop der jaren gegroeid? Een profielschets.

De onbreekbare ordeverstoorder

Flashback naar begin 2011, toen het mannentennis nog een duopolie was. Tussen een stijlrijke gentleman, Roger Federer, en een Spaanse matador met een onblusbaar strijdershart, Rafael Nadal. Twee concurrenten met contrasterende stijlen en groot respect voor elkaar. Veel Federerfans bewonderden daarom zelfs Nadal, en veel Nadalsupporters gunden Federer zijn succes. De perfecte rivaliteit, zonder animositeit.

Tot Novak Djokovic in 2011 die orde doorbrak. Hij had in 2008 weliswaar al de Australian Open gewonnen, maar was toen nog de losbandige Serviër, bijgenaamd The Djoker. Tot hij na 2010 een andere, gezondere levensstijl aannam. Het werd zelfs een halve religie, met een gluten- en veganistisch dieet waarbij hij alle chemicaliën bande (deels de reden voor zijn scepsis tegenover het coronavaccin) en zo verlost raakte van zijn ademhalingsproblemen.

Met direct succes: Djokovic won drie grand slams in 2011. Al wierp de machtsovername, vooral door de fysieke progressie, vragen op. En het was ook niet naar de zin van Nadal en Federer. Die hadden zich de voorgaande jaren vaak geërgerd aan het gedrag van de schijnbaar arrogante Serviër. Onder meer aan de filmpjes waarin hij de elegante bewegingen van de Zwitser en de obsessieve routines van de Spanjaard spottend nabootste.

Voor Djokovic was hun dominantie echter een bron van motivatie, om hun burcht definitief in te nemen. Stormenderhand zelfs: Nole schreef vanaf 2011 19 grand slams op zijn naam, Federer en Nadal sámen… 16 (inclusief de jongste Australian Open). Zo voltooide hij vorig jaar op Wimbledon de onmogelijk gewaande inhaalrace, wat betreft grandslamsuccessen.

Met de jaren kreeg de Serviër daarvoor ook het respect van de kenners, maar minder van het brede tennispubliek. Niet toevallig werd hij nooit verkozen tot Fans’ Favourite Singles Player. Roger Federer wel, de voorbije négentien jaar. De vele tennisfans die hun hart, nog voor Djokovic’ doorbraak, al hadden verpand aan Federer, en/of aan Nadal, konden de Servische partycrasher dan ook weinig smaken. Mede omdat die zich laafde aan bizarre spirituele theorieën en controversiële knuffelgoeroes als Chervin Jafarieh en Pepe Imaz. Of omdat die in 2017 lang een elleboogoperatie weigerde, gelovend in een ‘natuurlijke’ genezing. Tot hij, met tranen in de ogen, niet meer anders kon. Naast The Djoker werd Loco Djoko niet toevallig zijn andere schertsende bijnaam.

In geen enkel grandslamtoernooi baadde hij zo in de gunst van het publiek. Op respectievelijk Wimbledon en Roland Garros waren Federer en Nadal sowieso de chouchous. Maar ook op de US Open hadden de Amerikanen nooit een boon voor Djokovic. En zelfs op de Australian Open, waar de Serviër al negen keer won, kregen Federer en Nadal meer open doekjes. Op de toernooiaffiches in de straten van Melbourne was er, voor de afgelopen editie, van Djokovic zelfs geen spoor, nog vóór de vaccinheisa losbarstte. Vreemd genoeg floreerde hij vaak onder het boegeroep. De Serviër is het zelfs al zodanig gewoon dat hij daartegen in de loop der jaren een ‘mechanisme’ heeft ontwikkeld. Zoals tijdens zijn gewonnen US Open en Wimbledonfinales in 2015 en 2019 toen hij zichzelf wijsmaakte dat het publiek niet ‘Roger’ (Federer) maar ‘Novak’ scandeerde.

Mentaal is hij (bijna) onbreekbaar, bestand tegen de felste tegenkanting. Zoals ook voor de jongste Australian Open bleek, toen de Serviër niet meteen naar huis vloog nadat zijn visum een eerste keer gecanceld werd. Waarop hij vier dagen lang alleen in een schimmig detentiehotel moest en wílde verblijven. Hopend op een eventueel succesvol beroep, om daarna ook de toorn van de Australiërs te wíllen weerstaan tijdens elke match in Melbourne Park. Dat werd hem echter niet gegund.

De kolerieke Machiavelli

‘ Novak Djokovic – Racquet Smash Compilation‘ is de titel van een elf minuten durend YouTubefilmpje waarin de Serviër zijn tennisracket vele malen kapotslaat. Niet alleen in zijn beginjaren, maar ook als veteraan lukt het hem niet altijd om zijn vulkanische Balkanbloed te laten stollen. Remember hoe hij in de finale van de Australian Open in 2020 ‘ Shut the f*ck up!‘ riep omdat een toeschouwer tijdens een rally te veel lawaai had gemaakt. Nog bekender: hoe Djokovic in de vierde ronde van de US Open 2020 na een vroege break van Pablo Carreño Busta een bal woedend wegkeilde, en zo onbewust de keel van een vrouwelijke lijnrechter raakte. De vrouw was oké en Djokovic toonde ook meteen berouw, maar hij werd wel gediskwalificeerd. Met striemende krantenkoppen en reacties op sociale media als gevolg.

Een even aanstootgevende kortsluiting gebeurde in de wedstrijd om de bronzen medaille op de Olympische Spelen in Tokio, weer tegen Carreño Busta. Djokovic gooide zijn racket in de lege tribune en sloeg het vervolgens tegen de paal van het tennisnet doormidden. Weer schoten critici in een kramp: een nummer één van de wereld onwaardig! Zélfs Rafael Nadal alludeerde er later op. Over hoe kampioenen zoals hij (en Djokovic) een voorbeeld moeten stellen en zich moeten gedragen.

Ook hier weer het tegenovergestelde beeld met Nadal en Federer, die consistenter zijn in hun voorbeeldgedrag als onkreukbare tennisambassadeurs. Niet toevallig kreeg de Zwitser sinds 2004 dertien ATP Sportsmanship Awards. De vijf andere prijzen gingen, onder meer de laatste drie jaar, naar de… Spanjaard. Djokovic greep daarentegen telkens naast de trofee. Omdat hij hoofdzakelijk bestempeld wordt als een natural born winner, die de onverzettelijkheid waarmee hij naast het terrein unforced errors begaat ook heeft gebruikt om een unieke carrière bijeen te tennissen.

Nog meer dan zijn fenomenale allroundspel, zijn dodelijke returns en zijn indrukwekkende fysiek, trok de Serviër immers met zijn vechtlust de hevigste veldslagen naar zich toe. Met alle mogelijke middelen. Als een tennissende Machiavelli beheerst hij immers de trucs om tegenstanders uit hun concentratie te halen: van elvendertig keer de bal laten stuiten voor zijn service – opzettelijk variërend met het aantal botsen – tot het faken/rekken van toiletbezoekjes en medische time-outs. Veel memorabele comebacks heeft dat hem al opgeleverd. Maar geen sympathie.

De nationalistische Spartacus

In zijn boek Serve to Win vertelt Novak Djokovic het verhaal van de eerste nacht van het NAVO-bombardement op Belgrado, eind maart 1999. In het appartement waar hij met zijn ouders en twee jongere broers woonde, viel het licht uit en door de zware schokken belandde zijn moeder met haar hoofd tegen een radiator. De toen elfjarige Novak ontfermde zich over zijn broers toen ze niet veel later bescherming zochten in een schuilkelder van hun grootvader. Daar, in de Banjicawijk, verbleef het gezin 78 nachten op rij. Luisterend naar de sirenes die elke dag om 20.30 uur weerklonken, waarop de vele NAVO-bommen vielen.

Die episode heeft een grote impact gehad op Djokovic’ karaktervorming. Ingepeperd door zijn vader – die voor de ogen van Novak ooit tien Duitse mark op tafel legde, als het enige geld dat hij nog had – creëerde het zijn samenhorigheidsgevoel en doorzettingsvermogen. Om als jonge tiener in Belgrado ook te blijven tennissen in lege, omgebouwde zwembaden, tussen de sirenes door. Om op zijn twaalfde zijn familie achter te laten, richting een tennisacademie in Duitsland. Een opleiding die uiteindelijk leidde tot een status als (een van) de beste tennisser(s) ooit.

Toch werd Djokovic, in een sport die decennia gedomineerd werd door Amerikanen en West-Europeanen, lang als een outsider beschouwd. Komend uit een Balkanland met een oorlogsverleden, waarvan de atleten, en ook de nationale ploegen, in het Westen gepercipieerd worden als agressieve, ijskoele killers. Op Twitter klonk het vorige maand zelfs dat een ‘ongevaccineerde Serviër de Eerste Wereldoorlog was gestart’. Onzin, maar het straalt wel af op Djokovic.

Die heeft zijn afkomst niettemin nooit verloochend. Nog veel meer dan Federer voor Zwitserland of Nadal voor Spanje is hij zelfs hét (sport)gezicht van Servië. Een goddelijke status in een land waar in 2011 liefst 100.000 mensen opdaagden om zijn eerste Wimbledonzege te vieren. Niet verwonderlijk dus, het massale protest toen Djokovic voor de Australian Open in detentie werd geplaatst. De Servische media, onder meer de nationalistische en invloedrijke tabloid Informer, spraken over ‘het grootste schandaal in de tennisgeschiedenis.’ Elke anti-Djokovicstem, in Servië en van buitenaf, werd stilgelegd. De autocratische president Aleksandar Vucic, die verschillende keren met de tennisser belde, verklaarde op Instagram zelfs dat ‘heel Servië voor Djokovic zou vechten’. Ook vele Servische basketbal- en voetbalvedettes spraken hun steun uit.

Intussen hielden Djokovic’ ouders een rally in Belgrado, live uitgezonden op de nationale nieuwswebsites. Op een voorafgaande persconferentie, in het ‘Novak’-restaurant, vergeleek vader Srdjan de behandeling van zijn zoon met Jezus’ kruisiging. Moeder Dijana vertelde hoe Novak zich een ‘uitverkorene van God’ voelt. Waarop Srdjan ook parallellen trok met Spartacus. Dat zijn zoon voor ‘de vrije wereld’ vecht. Tegen de arrogante, westerse elite die op hen neerkijkt, op álle Serviërs.

Toen Djokovic werd vrijgelaten uit het detentiehotel in Melbourne, noemden zijn ouders het zelfs ‘de grootste overwinning’ in de carrière van hun zoon. Zij en Djokovic’ broer Djordje sloten de persconferentie af door arm in arm een patriottisch lied te zingen. Zoals ook Servische fans in Melbourne deden, toen Djokovic er werd vastgehouden. Liedjes over onder meer prins Lazar, die in de slag bij Kosovo in 1839, in een strijd met het leger van het Ottomaanse rijk, een martelaarsdood stierf.

Het past perfect bij de volksaard van de nationalistische Serviërs, die van oudsher zichzelf als martelaars hebben beschouwd. Trots op hun eigenheid. Omdat ze door de eeuwen heen, altijd moesten vechten tegen de onderdrukking van buitenlandse overheersers. ‘Zo lang er Serviërs zijn, zal Servië blijven bestaan!’ Dat hangt ook sterk samen met het Servische orthodoxe geloof, wat ook bleek tijdens de hele Djokovic-saga in Australië. Toen die op 7 januari, de dag van het orthodoxe kerstfeest, vastzat in Melbourne, postte de Servische Patriarch Porfirije zelfs dat miljoenen orthodoxe Serviërs voor hem zouden bidden.

Djokovic’ woord is in Servië dan ook heilig. Openlijke kritiek op hem? Behalve van virologen zelden, en zeker niet uit politieke kringen. Ook niet als hij op Instagram fel protesteert omdat de Servische regering een vervuilende lithiummijn van de… Australische mijnbouwgroep Rio Tinto heeft goedgekeurd. Ook niet als hij gezien wordt op het huwelijk van de nationalistische hardliner Milorad Dodik. En ook niet als zijn vaccinatieweigering ingaat tegen het overheidsbeleid.

Weliswaar een weinig succesvolle politiek, want begin januari was slechts 46 procent van de Servische bevolking dubbel gevaccineerd. Wegens het grote wantrouwen tegenover de regering en de coronaregels, beïnvloed door prominente antivaxers op sociale media. En – al dan niet in dezelfde mate – door Djokovic, die in juni 2020 de Adria Tour, een liefdadigheidstoernooi, mee hielp organiseren en er alle coronaregels aan zijn laars lapte. Waarna hij, zijn vrouw en enkele tenniscollega’s positief testten. Nole verontschuldigde zich achteraf, maar spijt had hij niet.

Gezien zijn dankwoorden voor de massale steun vanop het thuisfront lijkt de kans klein dat ook de hele vaccinatiesaga in Australië zijn mindset zal hervormen. Integendeel: het ‘onrecht’ zal zijn overtuiging aanscherpen dat hij moet blijven vechten tegen de conservatieve machten, strijdend voor gelijkheid in een vrije wereld. Als een tennissende Che Guevara.

De liefde zoekende filantroop

Hoewel hij nu meer dan ooit de bad guy-stempel draagt, heeft Djokovic wel degelijk een aimabele, charmante en filantropische kant. In interviews en in posts op sociale media benadrukt hij vaak het belang van beleefdheid, respect, vriendelijkheid en vrijgevigheid. Dat je alleen zo een gelukkig en voorspoedig leven kunt leiden, mét de hulp van God. Zijn tenniscarrière is voor ’s werelds nummer één zeker niet het belangrijkste in zijn leven, zo zei hij tijdens de US Open vorig jaar. ‘Wel mijn familie, liefde, gezondheid en geluk.’ Djokovic wil ook niet dat op zijn grafsteen het opschrift ‘hier ligt de beste tennisser ooit’ verschijnt. ‘Ik hoop dat mensen mij vooral herinneren als een ‘gever’, die om anderen gaf, hen zo inspireerde.’

In de eerste plaats zijn zoon Stefan (7) en dochter Tara (4). Djokovic’ grootste motivatie om ook ver na zijn 34e hoge toppen te scheren als tennisser, om hen een blijvende herinnering aan hun vader te bezorgen. Daarom was hij ook zo ontroerd toen zij tijdens de finale van de jongste Paris Masters voor het eerst samen in de tribune zaten om hun vader te zien spelen.

Al heeft Nole ook oog voor andere kinderen. Herinner u hoe hij na de finale op Roland Garros vorig jaar zijn racket gaf aan een jongetje dat hem op de eerste rij gesteund én zelfs gecoacht had bij zijn comebackzege. Hetzelfde tafereel na de finale op Wimbledon, toen hij zijn racket aan een meisje met een ‘ Novak number 1‘-bord schonk. Zoals Djokovic ook, als een van de weinige toppers, veel tijd vrijmaakt voor handtekeningen en selfies met fans, uit dank voor hun steun. Zelfs toen hij in het olympisch dorp in Tokio logeerde, poseerde hij gewillig met veel minder bekende collega-olympiërs, die hem allemaal ‘supersympathiek’ vonden.

Even lovenswaardig zijn de vele miljoenen die hij al aan goede doelen schonk. En het werk dat hij en zijn vrouw Jelena met zijn in 2007 opgerichte foundation hebben verricht: vele tienduizenden kinderen in Servië beter onderwijs verschaffen, via het bouwen van scholen, opleiden van leerkrachten of aankopen van lesmateriaal. Steun die Djokovic ook biedt aan jonge opkomende Servische tennissers, zoals Olga Danilovic. Zelfs buitenlandse collega’s, onder meer Holger Rune, geeft hij advies. Toen de Noor in de match tegen de Serviër op de jongste US Open moest opgeven, troostte Djokovic hem achteraf in de kleedkamer. En toen Naomi Osaka vorig jaar met mentale problemen worstelde, was hij de enige mannelijke topper die haar opbelde. Na zijn carrière wil Nole zelfs coach worden, om zijn kennis aan de nieuwe generatie door te geven.

Medestanders, zoals Alexander Zverev, Reilly Opelka en Daniil Medvedev, loven Djokovic ook omdat hij na een nederlaag hen met veel respect feliciteert, in een huldiging of op sociale media. Of omdat hij zich bekommert om het voetvolk in het tennis. In 2020 richtte hij immers met Vasek Pospisil de Professional Tennis Players Association (PTPA) op, een organisatie die pleit voor een betere verdeling van het prijzengeld tussen de toppers en de veel lager gerangschikte spelers, die amper rondkomen. Voor Djokovic is dat naar eigen zeggen ook een manier om te strijden tegen het elitesysteem in het tennis. Om ‘niet mee te lopen met de kudde’ en ‘zijn stem te verheffen voor wat juist is’.

Al wijzen zijn critici dan graag terug naar zijn controversiële uitspraken in 2016, toen hij concludeerde dat hij en zijn mannelijke collega’s meer prijzengeld verdienen dan de vrouwen, omdat het mannentennis meer aandacht en toeschouwers genereert. Zoals veel collega’s, van (niet toevallig) Rafael Nadal over Andy Murray tot Stéfanos Tsitsipás, hem nu ook bekritiseren omdat hij de vaccinatieregels probeert te omzeilen. Waarmee de Serviër zich zo boven de vele andere ‘kleinere’ spelers zet, die ook sceptisch tegenover vaccins stonden en overstag moesten gaan om te kúnnen spelen.

Ook dat illustreert de dualiteit van de perceptie rond Djokovic. Een speler die lief én geliefd wil zijn. Die na de verloren US Openfinale vorig jaar tot tranen toe bewogen was toen hij van het Amerikaanse publiek een zeldzame staande ovatie kreeg, na zijn mislukte poging om een grandslam te winnen. De hartjes die hij vaak met zijn vingers vormt, smachtend naar de gunst van het publiek, breekt Novax echter helaas telkens weer zelf. En zelfs na 21 of meer grandslamzeges zal Cupido allicht niet meer toeslaan. Behalve in Servië.